Dwie dusze twórcy ludowego – czym jest sztuka ludowa?

Wystawę „Dwie dusze twórcy ludowego” opatrzoną komentarzami wybitnego polskiego antropologa kultury i etnografa Aleksandra Jackowskiego, można obejrzeć w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, do 9 listopada 2025 r.

„Dwie dusze twórcy ludowego” to wystawa czasowa, którą od listopada 2024 r. można oglądać w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Wśród obiektów znajdują się tkaniny, malowidła na papierze, wycinanki, malowane makatki, ceramika, rzeźby, obrazy i drzeworyty, a także elementy strojów oraz przedmioty pamiątkowe i dekoracyjne. Wszystkie eksponaty pochodzą ze zbiorów PME, niektóre z nich prezentowane są po raz pierwszy. W zjawisko kulturowe sztuki ludowej zwiedzających wprowadzają komentarze jednego z jej współtwórców – Aleksandra Jackowskiego. Dzięki fragmentom jego publikacji, wystawa staje się fascynującą opowieścią o symbiozie dwóch grup społecznych (inteligencji i mieszkańców wsi), których udział w tworzeniu sztuki ludowej jest równorzędny. Na stronie muzeum można przeczytać, w jaki sposób w latach 70. Aleksander Jackowski wykładał koncept „dwóch dusz twórcy ludowego”:

Figura „dwóch dusz” wskazuje więc z jednej strony, że sztuka ludowa nie istnieje bez inteligenckiego udziału, a z drugiej każe jednocześnie pamiętać, że kreatywność artystyczna mieszkańców wsi wykracza daleko poza ramy „ludowości”. Choć bowiem autorstwo sztuki ludowej przypisuje się wyłącznie wiejskim wytwórcom, to nie jest nią bynajmniej wszystko, co na wsi powstaje, lecz tylko to, co spośród wiejskich wytworów za sztukę ludową uznał inteligent. Dzieło sztuki ludowej ma zawsze dwóch autorów: tego, który wykonał je na wsi, i tego, który na wieś przyjechawszy, wyselekcjonował je jako ludowe. W przypadku większości ludowych dzieł selekcjoner udzielał także instrukcji, jak je wykonać i pokazywał wiejskim wytwórcom, co uważa za piękne, bo ludowe.

Dlaczego jednak zmiana stylu twórcy ludowego budzi niepokój i trzeba ją tłumaczyć metaforą „dwóch dusz”, podczas gdy stylistycznie i formalnie różnorodna twórczość Picassa oznacza jego rozwój artystyczny? Tak działa figura twórcy ludowego, którego „stylistyczny prymitywizm” jest „naturalnym” wynikiem warunków egzystencji, a nie wyborem artystycznym. Wytworzona w nowoczesnym polu sztuki figura to Inny artysty nowoczesnego, skrępowanego wyuczonymi konwencjami i podejmującego świadome wybory stylistyczne. Mit, który pobudzał wyobraźnię artystów awangardowych szybko jednak zaczął pękać w szwach w realiach materialnego wytwarzania sztuki ludowej. Wystawa prezentuje sztukę ludową jako skutek relacji społecznej, która była pod wieloma względami niesymetryczna, starając się równocześnie wskazywać na różne aspekty sprawczości twórców rzeczy nazywanych „ludowymi”.

Róża Bojemska