Reflexions na Niedzielę. „Dojrzała” demokracja czy „młoda” demokracja?
Swoimi refleksjami z Czytelnikami Gazety na Niedzielę dzieli się mieszkający wśród nas dziennikarz Nathaniel Garstecka. Refleksje o Polsce i Polakach, zdziwienia i fascynacje. Tekst publikujemy w językach francuskim i (poniżej) polskim.
Réflexions d’un dimanche
Démocratie « mature » ou « jeune » démocratie?
En partageant ma vie entre la France et la Pologne, je peux observer deux modèles politiques bien différents, leurs avantages et leurs inconvénients. Il s’agit de la nature de la démocratie, l’approche du pouvoir, le fonctionnement des médias, l’engagement des citoyens et le respect ou non des institutions.
La démocratie « mûre » française
Elle se caractérise par la stabilité des institutions et la continuité du pouvoir. Elle est le résultat de décennies de travail et surtout de la solidité de la Vème République mise en place par le général de Gaulle et par Michel Debré afin, justement, de rompre avec la fragilité de la IVème. Le régime présidentiel, renforcé par la réforme du quinquennat, enterre la partitocratie propre aux régimes parlementaires.
La légitimité démocratique du président élu au suffrage universel ne suffit cependant pas à expliquer la « maturité » de la vie politique française. On constate depuis une quarantaine d’années l’absence de débat de fond sur l’avenir du pays. Tant le centre-droit (RPR, puis UMP, puis LR) que le centre-gauche (Parti Socialiste puis sa dissidence Renaissance) semblent aller globalement dans la même direction. « Deux détaillants qui se fournissent chez le même grossiste, Bruxelles », avait décrit Philippe Séguin lors de la campagne pour le référendum sur le traité de Maastricht en 1992. Il avait raison. La droit et la gauche classique ne s’affrontent plus que sur des questions techniques de l’ordre du point de PIB ou éventuellement sur des « avancées sociétales » comme le mariage homosexuel ou l’inscription de l’avortement dans la constitution. Et même là, la « droite de gouvernement » finit souvent par se rallier à la gauche, croyant s’arrimer de cette façon au « sens de l’histoire » imposé par les progressistes.
Ainsi, les alternances politiques se font en général dans la douceur. Personne ne renverse la table. Ceux qui prétendent s’y essayer finissent par s’en mordre les doigts et rentrent dans le rang (Nicolas Sarkozy étant l’exemple le plus criant). Les discours sont les mêmes, l’atmosphère est la même, les conflits sociaux sont les mêmes. La mobilisation contre la réforme des retraites est identique quel que soit le gouvernement qui tente de la faire passer.
Emmanuel Macron a d’ailleurs tenté la jonction de ce bloc « social-libéral » fédéraliste et sans ambition aucune. Jonction qui n’a eu comme résultat que donner un souffle nouveau aux « extrêmes ». Pour autant, ce bloc central continue à se maintenir au pouvoir, bien que minoritaire. Est-ce là aussi une manifestation de la « maturité » de notre démocratie ?
Les institutions, elles, semblent intouchables. On a beau critiquer la politisation de certains juges (qui ne s’en cachent même pas, via les élections syndicales), rien ne change. La justice reste au-dessus de tout contrôle, interprétant comme elle l’entend les lois. Le Conseil Constitutionnel est politisé à souhait, il a été pensé ainsi et personne n’est en mesure de le réformer. Les médias publics sont tenus par la gauche idéologique et militante et aucune président de droite n’a eu le courage de leur imposer un minimum de pluralisme afin qu’ils puissent mieux représenter la diversité des opinions politiques du pays. Les Français sont donc soumis depuis cinquante ans sans discontinuer à une propagande progressiste qui leur fait croire, par exemple, que l’immigration massive extra-européenne est une chance et que s’y opposer, c’est être fasciste.
La démocratie française se caractérise aussi par sa résistance aux scandales. Si, après les affaires Alstom, McKinsey et Fessenheim (juste après avoir signé d’importants accords gaziers avec la Russie), les Français ont confirmé Emmanuel Macron à la tête de l’Etat, c’est que le système politique est totalement sclérosé. Si cela permet d’assurer une certaine continuité et d’amortir les turbulences internes et externes, le coût n’est pas nul. C’est celui de la crise de la représentation. Si certaines idées sont empêchées d’être appliquées sur des critères purement idéologiques, la frustration ne fera que grandir. Une population frustrée est une population qui ne vote plus ou qui vote pour des « populistes ». A force de nous voir servir le même théâtre centriste depuis un demi-siècle, les électeurs finissent par perdre confiance, alimentant ainsi la défiance envers les institutions.
La « jeune » démocratie polonaise
Démocratie « imparfaite » ou « illibérale » selon les médias ouest-européens quand les conservateurs gouvernent, démocratie « combative » selon la coalition de centre-gauche au pouvoir actuellement, les qualificatifs ne manquent pas pour désigner le système polonais.
La Pologne est un pays qui, après 45 ans d’occupation soviétique, une libéralisation rapide et brutale de son économie puis 20 ans d’appartenance à l’Union européenne, cherche encore sa voie dans un environnement en mouvement. L’opposition programmatique et idéologique entre le camp progressiste et pro bruxellois d’un côté, le camp conservateur et pro américain de l’autre se traduit par une lutte politique acerbe. Ici, on n’hésite pas à saboter les projets et les réalisations des équipes dirigeantes précédentes et désormais à traîner en justice les politiciens de l’autre bord. Vae victis.
En Pologne, la politisation de la justice est un sujet majeur, les conservateurs du PiS n’ayant pas hésité à essayer de mettre en retraite anticipée les juges nommés encore à l’époque communiste. Cela a déclenché une véritable guérilla politico-juridique entre les conservateurs et les progressistes, ces derniers épaulés par les institutions bruxelloises.
Le projet de grand nœud aéroportuaire CPK a été gelé par les dirigeants de la coalition de centre-gauche dès leur accession au pouvoir en décembre 2023, puis relancé un an plus tard, l’opération ayant eu comme seul objectif d’effacer la participation du gouvernement précédent à l’entreprise. Cette instabilité politique ne contribue certainement pas à créer une atmosphère propice aux investissements étrangers, alors que la Pologne dispose de tous les atouts pour devenir une puissance économique et militaire incontournable en Europe centrale.
Tout n’est cependant pas à jeter. Les citoyens ont de fait accès à une offre politique qui leur garantit davantage de pluralisme, car ils ont encore le choix entre différents modèles de société. Jusqu’à présent, la diabolisation était un procédé politique assez peu répandu, bien que les progressistes essaient désormais de l’appliquer aux conservateurs. Enfin, le mécontentement social peut s’exprimer plus aisément dans les urnes, l’empêchant ainsi de se déverser dans les rues.
A quoi pourrait ressembler la démocratie idéale? Il faudrait retenir les avantages des deux modèles cités plus haut: la capacité de pouvoir continuer les projets initiés par les équipes dirigeantes précédentes, du moment qu’ils servent l’intérêt national, le respect de la légitimité des élus et la stabilité des institutions pour la France. Une véritable capacité d’alternance, un sentiment de souveraineté populaire plus marqué, une moindre mainmise idéologique d’un camp sur les autres pour la Pologne. Est-ce possible? Bien évidemment, à condition d’en avoir la volonté et de s’en donner les moyens.
Réflexions na niedzielę
„Dojrzała” demokracja czy „młoda” demokracja?
Dzieląc swoje życie między Francję i Polskę, mogę zaobserwować dwa bardzo różne modele polityczne z ich zaletami i wadami. Dotyczą one natury demokracji, podejścia do władzy, sposobu funkcjonowania mediów, zaangażowania obywateli i tego, czy instytucje są szanowane.
„Dojrzała” demokracja francuska
Charakteryzuje się stabilnymi instytucjami i ciągłością władzy. Jest wynikiem dziesięcioleci pracy, a przede wszystkim solidności Piątej Republiki, ustanowionej przez generała de Gaulle’a i Michela Debré właśnie w celu zerwania z kruchością Czwartej Republiki. System prezydencki, wzmocniony reformą pięcioletniej kadencji, pogrzebał partiokrację charakterystyczną dla systemów parlamentarnych.
Demokratyczna legitymacja prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych nie wystarcza jednak do wyjaśnienia „dojrzałości” francuskiego życia politycznego. Przez czterdzieści lat nie było fundamentalnej debaty na temat przyszłości kraju. Zarówno centroprawica (RPR, potem UMP, a następnie LR), jak i centrolewica (Partia Socjalistyczna, a następnie jej dysydencki odłam Renaissance Emmanuela Macrona) zmierzają zasadniczo w tym samym kierunku. „Dwóch detalistów kupujących od tego samego hurtownika, Brukseli”, napisał Philippe Séguin podczas kampanii przed referendum w sprawie Traktatu z Maastricht w 1992 roku. I miał rację. Klasyczna prawica i lewica nie ścierają się już ze sobą – z wyjątkiem kwestii technicznych, dotyczących punktu PKB lub „postępów społecznych”, takich jak małżeństwa homoseksualne czy włączenie aborcji do konstytucji. A nawet wtedy „rządowa prawica” często staje po stronie lewicy, wierząc, że w ten sposób uda się jej wsiąść do pociągu „kierunku historii” narzuconego przez postępowców.
W rezultacie zmiany polityczne są zazwyczaj płynne. Nikt nie wywraca stołu. Ci, którzy próbują, w końcu dostosowują się do sytuacji (najbardziej rażącym przykładem jest Nicolas Sarkozy w latach 2007–2012). Retoryka jest taka sama, atmosfera jest taka sama, konflikty społeczne są takie same. Mobilizacja przeciwko reformie emerytalnej jest taka sama, niezależnie od tego, który rząd próbuje ją przeforsować.
W rzeczywistości Emmanuel Macron próbował zjednoczyć ten federalistyczny blok „socjalliberalny” bez żadnych ambicji. Jedynym rezultatem było tchnięcie nowego życia w „skrajności”. Jednak ten centralny blok nadal utrzymuje władzę, choć w mniejszości. Czy to również oznaka „dojrzałości” naszej demokracji?
Jeśli chodzi o instytucje, wydają się one nietykalne. Bardzo dobrze jest krytykować upolitycznienie niektórych sędziów (którzy nawet nie ukrywają tego faktu – poprzez wybory związkowe), ale nic się nie zmienia. Sądownictwo pozostaje poza wszelką kontrolą, interpretując prawo według własnego uznania. Rada Konstytucyjna jest upolityczniona do granic możliwości, tak została zresztą zaprojektowana i nikt nie jest w stanie jej zreformować. Media publiczne są zarządzane przez ideologiczną i wojującą lewicę; żaden prawicowy prezydent nie miał odwagi narzucić im minimalnego pluralizmu, aby mogły lepiej reprezentować różnorodność opinii politycznych w kraju. Od pięćdziesięciu lat Francuzi poddawani są nieprzerwanej postępowej propagandzie, która każe im wierzyć na przykład, że masowa imigracja spoza Europy jest szansą, a sprzeciw wobec niej oznacza faszyzm.
Francuska demokracja charakteryzuje się również odpornością na skandale. Jeśli po aferach Alstom, McKinsey i Fessenheim (tuż po podpisaniu dużych umów gazowych z Rosją) Francuzi wybrali Emmanuela Macrona na głowę państwa, to dlatego, że system polityczny jest całkowicie sklerotyczny. Chociaż zapewnia to pewien stopień ciągłości i łagodzi wewnętrzne i zewnętrzne turbulencje, koszt nie jest zerowy. Jest to kryzys reprezentacji. Jeśli pewne idee nie mogą być realizowane z powodów czysto ideologicznych, frustracja będzie tylko rosnąć. A sfrustrowana populacja już nie głosuje lub głosuje na „populistów”. Widząc przez pół wieku ten sam centrowy teatr, wyborcy tracą zaufanie, w tym zaufanie do instytucji.
Polska „młoda” demokracja
„Niedoskonała” lub „illiberalna” demokracja, według zachodnioeuropejskich mediów, gdy konserwatyści są u władzy; „walcząca” demokracja, według centrolewicowej koalicji, która jest obecnie u władzy – przymiotników opisujących polski system nie brakuje.
Polska jest krajem, który po 45 latach sowieckiej okupacji, szybkiej i brutalnej transformacji gospodarki i 20 latach członkostwa w Unii Europejskiej wciąż próbuje się odnaleźć w zmieniającym się otoczeniu. Programowa i ideologiczna rozbieżność między postępowym, probrukselskim obozem z jednej strony a konserwatywnym, proamerykańskim obozem z drugiej znajduje odzwierciedlenie w ostrej walce politycznej. W tym przypadku nie ma wahań w sabotowaniu projektów i osiągnięć poprzednich ekip rządzących, a nawet teraz w ciąganiu polityków z drugiej strony po swoich sądach. Vae victis.
W Polsce upolitycznienie sądownictwa jest poważnym problemem; konserwatyści z PiS bez wahania spróbowali zmusić sędziów mianowanych w czasach komunizmu do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Wywołało to prawdziwą polityczną i prawną wojnę między konserwatystami a postępowcami, wspieranymi przez instytucje brukselskie.
Główny projekt lotniska CPK został zamrożony przez liderów centrolewicowej koalicji zaraz po ich dojściu do władzy w grudniu 2023 r., a następnie wznowiony rok później wyłącznie w celu wymazania zaangażowania poprzedniego rządu w to przedsięwzięcie. Ta niestabilność polityczna z pewnością nie pomaga w tworzeniu atmosfery sprzyjającej inwestycjom zagranicznym, mimo że Polska ma wszystko, czego potrzeba, aby stać się kluczową potęgą gospodarczą i militarną w Europie Środkowej.
Jednak nie wszystko w tym jest złe. Obywatele mają dostęp do oferty politycznej, która gwarantuje im większy pluralizm, ponieważ wciąż mają wybór między różnymi modelami społeczeństwa. Do tej pory diabolizacja była stosunkowo rzadką taktyką polityczną, choć postępowcy próbują ją teraz stosować wobec konserwatystów. Wreszcie niezadowolenie społeczne można łatwiej wyrazić przy urnie wyborczej, zapobiegając jego rozlewaniu się na ulice.
Jak mogłaby wyglądać idealna demokracja? Powinniśmy zachować zalety dwóch wyżej wymienionych modeli: zdolność do kontynuowania projektów zainicjowanych przez poprzednie ekipy rządzące, o ile służą one interesowi narodowemu, szacunek dla legitymacji wybranych przedstawicieli i stabilność instytucji – to ze strony Francji. Prawdziwa zdolność do alternacji politycznej, większe poczucie suwerenności ludu i mniej ideologicznej kontroli jednej strony nad pozostałymi – to po stronie Polski. Czy jest to możliwe? Oczywiście, pod warunkiem, że mamy wolę i środki.
Nathaniel Garstecka
