Reflexions na Niedzielę. Francusko-polska przyjaźń naznaczona nowym traktatem
Swoimi refleksjami z Czytelnikami Gazety na Niedzielę dzieli się mieszkający wśród nas dziennikarz Nathaniel Garstecka. Refleksje o Polsce i Polakach, zdziwienia i fascynacje. Tekst publikujemy w językach francuskim i polskim.
Réflexions d’un dimanche
L’amitié franco-polonaise marquée par un nouveau traité
Etant moi-même Français et Polonais, la symbolique du nouveau traité d’amitié signé entre les deux pays à Nancy me touche particulièrement. C’est le moment de rappeler à quel point la France et la Pologne sont historiquement liées.
Préparé depuis plusieurs années, le traité de Nancy a été signé ce vendredi 9 mai 2025. Le choix de la ville, Nancy donc, n’est pas anodin: le roi de Pologne en exil, Stanislas Leszczynski, reçut le duché de Lorraine lors d’un échange entre la France et le Saint Empire Romain Germanique. Nancy devint sa capitale, qu’il dota d’institutions françaises et qu’il marqua de sa présence. Sa fille, Marie, épousa Louis XV et devint ainsi reine de France. Elle fut la grand-mère des derniers rois du pays: Louis XVI, Louis XVIII et Charles X.
Ce traité a pour objectif de remplacer celui, devenu obsolète, de 1991. A l’époque, les présidents Mitterrand et Walesa entérinent le rapprochement des deux pays en ouvrant la voie à de nombreuses coopérations économiques. La France s’engageait aussi à soutenir le processus d’adhésion de la Pologne à l’Union européenne. 34 ans plus tard, c’est un succès. La Pologne a définitivement rejoint le camp occidental, via notamment l’OTAN et l’UE, les échanges économiques entre Paris et Varsovie ont explosé et la perception qu’ont les Français de la Pologne et des Polonais a grandement évolué.
Ce dernier point était sans doute le plus difficile à travailler. La Pologne, comme la plupart des pays d’Europe centrale et orientale libérés du communisme, était considérée comme «moyenâgeuse» et «rétrograde». Dans l’imaginaire collectif français, les Polonais étaient pauvres, obscurantistes et sans doute incapables de gérer convenablement leur pays. Ayant fait ma scolarité (primaire et secondaire) et mes études dans les années 1990 et 2000 à Paris, j’ai pu constater l’état de l’opinion au sujet de la Pologne et son évolution. Le moment le plus compliqué a sans doute été l’entrée des «PECO» dans l’UE en 2004, suivi du fameux épisode du «plombier polonais». Fort heureusement pour moi, j’avais dans ma classe de lycée des camarades d’origine bulgare et roumaine, ce qui permettait de partager le fardeau des moqueries.
Le chômage et la pauvreté en Pologne n’étaient pas les seuls sujets auxquels j’avais affaire. Rapidement, les Polonais ont été accusés d’être de véritables «valets des Etats-Unis». Le Royaume-Uni n’était plus le seul «Cheval de Troie américain en Europe». Les pays d’Europe centrale avaient suivi Washington en Irak et achetaient des Boeing plutôt que des Airbus. On m’accusait donc de «détourner les subventions européennes» au profit de l’industrie américaine. J’étais aussi accusé de constituer un obstacle aux bonnes relations entre la France et la Russie. Se sentant rivale des Etats-Unis, la France cherchait à cultiver ses liens avec Moscou afin de mettre en scène son besoin de «souveraineté» et d’«équilibre». La condescendance diplomatique françaises s’est illustrée à plusieurs reprises, depuis le fameux «ces pays ont perdu une occasion de se taire» du russophile et russophone Jacques Chirac à l’«antisémite d’extrême droite» d’Emmanuel Macron.
Les dirigeants français ont pourtant la mémoire courte. La Pologne et la France partagent une longue histoire monarchique commune. Outre Stanislas Leszczynski et sa fille Marie, on pourrait citer, parmi les plus connus, la reine de Pologne Hedwige d’Anjou (Jadwiga), descendante en ligne directe du roi Louis VIII le Lion, le futur Henri III d’abord élu roi de Pologne avant de devenir roi de France, les reines de Pologne Louise-Marie de Gonzague puis Marie-Casimire-Louise de La Grange d’Arquien (la célèbre Marysienka) ou le comte Walewski, fils de l’empereur Napoléon et de Marie Walewska.
La Pologne n’est pas non plus n’importe quel pays pour la France. C’est l’un des seuls pays d’Europe à n’avoir jamais été en guerre contre elle, et les coopérations militaires entre les deux puissances remontent aux croisades. La France a très longtemps vu la Pologne comme un allié dans son entreprise d’encerclement du bloc germanique, et la Pologne comptait en échange sur la France pour garantir son indépendance à l’époque où celle-ci était menacée. Les matérialisations les plus notables de cette alliance ont été les campagnes napoléoniennes, au cours desquelles de nombreux Polonais se sont illustrés au sein de la Grande Armée (comme le prince Joseph Poniatowski), et la guerre soviéto-polonaise de 1920, quand la France a apporté un appui militaire et diplomatique à la Pologne menacée d’invasion par la Russie rouge (la présence sur place du capitaine Charles de Gaulle est restée dans les mémoires). Ces deux épisodes sont importants à mes yeux, puisque mon ancêtre Berek Joselewicz a combattu auprès de Napoléon et que arrière-grand-père Gaston Billotte a pris part à la mission militaire française en Pologne en 1920.
Depuis plus de vingt ans la France et la Pologne sont officiellement alliées par leur appartenance commune à l’OTAN et à l’UE, ce qui bénéficie mutuellement aux deux pays. Les entreprises françaises ont obtenu d’importants débouchés sur un marché de près de 40 millions d’habitants et la Pologne a accueilli de nombreux investissements français sur son sol. C’est d’ailleurs grâce à une société française que j’ai pu réaliser mon installation à Varsovie, et j’ai depuis accompagné le développement de plusieurs autres sur place.
Ce qui nous amène à aborder la présence contemporaine française en Pologne. Si les Polonais ont beaucoup émigré en France, notamment au cours des deux derniers siècles, les flux inverses ont toujours été plus rares. On observe cependant une accélération des installations de Français en Pologne depuis une dizaine d’années. Entre 2019 et 2024, le nombre de Français inscrits sur la liste électorale consulaire est passé de 4 027 à 5 183, soit une augmentation de presque 30%, sans compter les Français qui ne sont pas inscrits.
Il y a trois grandes catégories d’immigrés en provenance de France. La première ce sont les cadres des grands groupes français, dont certains ont été expatriés dès les années 1990 puis sont restés en Pologne. La seconde, ce sont les Polonais exilés à l’époque communiste qui reviennent au pays, souvent après avoir acquis la nationalité française entre temps. Cela peut aussi concerner leurs enfants, qui sont nés en France. Enfin, une troisième vague a émergé à partir des années 2014-2015, c’est celle des Français quittant la France pour des raisons culturelles et civilisationnelles. Souvent, ces gens n’ont aucune attache préalable avec la Pologne et hésitent entre plusieurs pays d’Europe centrale et orientale. Certains s’installent en Hongrie, d’autres en Roumanie, d’autres encore en Pologne. Ceux-ci sont souvent «hors système», n’étant pas liés à la Chambre de Commerce ou au Lycée Français de Varsovie et ne peuvent compter que sur les réseaux d’entraide qu’ils créent par eux-mêmes. Cette troisième vague dénote politiquement des précédentes, de par les préoccupations qui sont les siennes.
Le sujet me touche d’autant plus que je me considère faire simultanément partie des trois catégories d’immigrés français: j’ai été expatrié en tant que cadre par une société française et je poursuis ma carrière professionnelle auprès de groupes français, je suis descendant d’émigrés polonais s’étant installés en France au XXème siècle et je vois la Pologne comme un refuge pour les Français cherchant à reprendre contact avec la civilisation européenne. Les liens entre la France et la Pologne revêtissent donc pour moi une importante valeur symbolique, c’est pourquoi j’ai été ému lors de la signature du traité de Nancy.
Que contient ce nouveau traité d’amitié? Il est similaire à celui en vigueur entre la France et l’Allemagne, l’Italie ou l’Espagne, c’est-à-dire qu’il met en avant la coopération entre les deux pays dans des domaines variés, en particulier l’économie, la diplomatie, la science, l’énergie ou la culture. Il constitue clairement un enjeu politique, la France essayant d’arrimer davantage la Pologne à l’UE, au détriment de l’alliance traditionnelle avec les Etats-Unis. Le contexte est ici important: la France d’Emmanuel Macron tente de réparer sa position à l’international, et la Pologne du centriste Donald Tusk se situe à la croisée des chemins, avec en toile de fond l’impérialisme russe en Europe de l’est et la présidence de Donald Trump aux Etats-Unis.
Le potentiel d’un renforcement de l’amitié franco-polonaise est considérable et multidimensionnel. Redynamiser la francophonie en Pologne, mieux intégrer la France dans le développement de la Pologne (pensons par exemple aux futures centrales nucléaires que souhaiterait construire Varsovie), contribuer au réarmement du flanc oriental de l’UE et de l’OTAN… La Pologne, en tant que pièce maîtresse du dispositif occidental dans cette région du monde, doit être un partenaire naturel et privilégié pour la France.
Ainsi, l’amélioration des relations entre nos deux pays est une excellente chose. Elle ne doit cependant pas se substituer à l’alliance transatlantique, seule véritable garantie de sécurité pour l’Europe centrale confrontée à la menace russe. En effet, les pays d’Europe de l’ouest ne donnent pas encore l’impression d’avoir pleinement pris conscience de l’hostilité de Moscou à notre égard. Si Paris, Berlin et Bruxelles souhaitent que Varsovie, Vilnius et Prague changent le cours de leur diplomatie, ils doivent d’abord en faire autant de leur côté et s’en donner les moyens militaires, ce qui est encore loin d’être le cas.
Réflexions na niedzielę
Francusko-polska przyjaźń naznaczona nowym traktatem
Jako Francuz i Polak jestem szczególnie poruszony symboliką nowego traktatu o przyjaźni podpisanego przez oba kraje w Nancy. To dobry moment, aby przypomnieć, jak blisko historycznie są Francja i Polska.
Traktat z Nancy został podpisany w piątek 9 maja 2025 r., po kilkuletnich przygotowaniach. Wybór miasta, Nancy, nie jest bez znaczenia: Stanisław Leszczyński, wygnany król Polski, otrzymał Księstwo Lotaryngii w ramach wymiany między Francją a Świętym Cesarstwem Rzymskim. Nancy stało się jego stolicą księstwa, którą Leszczyński wyposażył we francuskie instytucje i naznaczył swoją obecnością. Jego córka Maria poślubiła Ludwika XV i została królową Francji. Była babką ostatnich francuskich królów: Ludwika XVI, Ludwika XVIII i Karola X.
Traktat ten ma zastąpić przestarzały traktat z 1991 roku. Wówczas prezydenci Mitterrand i Wałęsa potwierdzili zbliżenie między oboma krajami, otwierając drogę do szerokiego zakresu inicjatyw współpracy gospodarczej. Francja zobowiązała się również wspierać przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. 34 lata później to sukces. Polska definitywnie dołączyła do obozu zachodniego, zwłaszcza poprzez NATO i UE, rozkwitła wymiana gospodarcza między Paryżem a Warszawą, a francuskie postrzeganie Polski i Polaków znacznie ewoluowało.
Ten ostatni punkt był bez wątpienia najtrudniejszy do osiągnięcia. Polska, podobnie jak większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej wyzwolonych z komunizmu, była uważana za „średniowieczną” i „zacofaną”. W zbiorowej wyobraźni Francuzów Polacy byli biedni, obskuranccy i bez wątpienia niezdolni do właściwego zarządzania swoim krajem. Dzięki temu, że w latach 90. i dwutysięcznych ukończyłem w Paryżu szkołę (podstawową i średnią) oraz studia, mogłem obserwować, jak zmieniała się opinia o Polsce. Najbardziej skomplikowanym momentem było niewątpliwie wejście państw Europy Środkowo-Wschodniej do UE w 2004 roku, po którym nastąpił słynny epizod „polskiego hydraulika”. Na szczęście dla mnie miałem w klasie kolegów pochodzenia bułgarskiego i rumuńskiego, więc mogłem podzielić się ciężarem kpin.
Bezrobocie i bieda w Polsce nie były jedynymi tematami, z którymi musiałem się zmierzyć. Polacy szybko zostali oskarżeni o bycie prawdziwymi „poplecznikami Stanów Zjednoczonych”. Wielka Brytania nie była już jedynym „amerykańskim koniem trojańskim w Europie”. Kraje Europy Środkowej podążyły za Waszyngtonem do Iraku i kupowały Boeingi zamiast Airbusów. Zostałem więc oskarżony o „przekierowanie europejskich dotacji” do amerykańskiego przemysłu. Oskarżono mnie również o bycie przeszkodą dla dobrych stosunków między Francją a Rosją. Francja, czując się rywalem Stanów Zjednoczonych, starała się pielęgnować więzi z Moskwą, aby ostentacyjnie zademonstrować swoją potrzebę „suwerenności” i „równowagi”. Francuska protekcjonalność dyplomatyczna ujawniła się przy kilku okazjach, od słynnego „te kraje straciły okazję, by się zamknąć” rosyjskojęzycznego rusofila Jacques’a Chiraca po „skrajnie prawicowego antysemitę” Emmanuela Macrona (o Mateuszu Morawieckim).
Ale francuscy przywódcy mają krótką pamięć. Polskę i Francję łączy długa monarchiczna historia. Oprócz Stanisława Leszczyńskiego i jego córki Marii jednymi z najbardziej znanych postaci wspólnej historii są polska królowa Jadwiga Andegaweńska (Hedwige d’Anjou), potomkini króla Ludwika VIII Lwa; Henryk III, który najpierw został wybrany na króla Polski jako Henryk Walezy, zanim został królem Francji; polskie królowe Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (Louise-Marie de Gonzague) i Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien (Marie Casimire Louise de La Grange d’Arquien, słynna Marysieńka) oraz hrabia Walewski, syn cesarza Napoleona i Marii Walewskiej.
Polska nie jest dla Francji zwykłym krajem. Jest to jeden z niewielu krajów w Europie, który nigdy nie był w stanie wojny z Francją, a współpraca wojskowa między dwoma mocarstwami sięga czasów wypraw krzyżowych. Przez bardzo długi czas Francja postrzegała Polskę jako sojusznika w swoich wysiłkach na rzecz okrążenia bloku germańskiego, a Polska z kolei, gdy była zagrożona, liczyła na to, że Francja zagwarantuje jej niepodległość. Najbardziej znaczącymi przykładami tego sojuszu były kampanie napoleońskie, podczas których wielu Polaków wyróżniło się w Grande Armée (np. książę Józef Poniatowski), oraz wojna sowiecko-polska w 1920 r., kiedy Francja udzieliła wsparcia wojskowego i dyplomatycznego Polsce zagrożonej inwazją ze strony Rosji Sowieckiej (obecność kapitana Charles’a de Gaulle’a na miejscu jest wciąż pamiętana). Te dwa epizody są dla mnie szczególnie istotne, ponieważ mój przodek Berek Joselewicz walczył w armii Napoleona, a mój pradziadek Gaston Billotte brał udział we francuskiej misji wojskowej w Polsce w 1920 roku.
Od ponad dwudziestu lat Francja i Polska są oficjalnymi sojusznikami poprzez wspólne członkostwo w NATO i UE, z obopólną korzyścią. Francuskie firmy uzyskały szeroki dostęp do rynku liczącego prawie 40 milionów mieszkańców, a Polska przyjęła wiele francuskich inwestycji. Dzięki francuskiej firmie mogłem się przenieść do Warszawy; od tego czasu wspierałem w Polsce rozwój kilku innych francuskich firm.
To prowadzi nas do współczesnej francuskiej obecności w Polsce. Podczas gdy Polacy bardzo często emigrowali do Francji, szczególnie w ciągu ostatnich dwóch stuleci, przepływy w drugą stronę zawsze były rzadsze. W ciągu ostatnich dziesięciu lat zaobserwowaliśmy jednak zwiększenie liczby Francuzów osiedlających się w Polsce. W latach 2019–2024 liczba Francuzów zarejestrowanych na konsularnej liście wyborców zwiększyła się z 4027 do 5183, co stanowi wzrost o prawie 30 proc., nie licząc Francuzów, którzy nie mają praw wyborczych.
Istnieją trzy główne kategorie imigrantów z Francji. Pierwszą z nich są kadry zarządcze i menedżerowie dużych spółek francuskich, z których część to imigranci już od lat 90. Druga to Polacy wygnani w czasach komunizmu, którzy powracają do kraju, często uzyskując obywatelstwo francuskie. Może to również dotyczyć ich dzieci, które urodziły się we Francji i „powracają na ziemie rodzinne”. Wreszcie w latach 2014–2015 pojawiła się trzecia fala: Francuzi opuszczający Francję z powodów kulturowych i cywilizacyjnych. Osoby te często nie mają wcześniejszych związków z Polską i wahają się między kilkoma krajami Europy Środkowo-Wschodniej. Niektórzy osiedlają się na Węgrzech, inni w Rumunii, jeszcze inni w Polsce. Ludzie ci są często „poza systemem”, nie są związani np. z siatkami ekspatów i mogą polegać jedynie na grupach samopomocy, które sami tworzą. Ta trzecia fala różni się politycznie od poprzednich, jeśli chodzi o jej nastawienie polityczne i ideowe.
Sprawa ta dotyka mnie tym bardziej, że uważam, iż należę do wszystkich trzech kategorii francuskich imigrantów jednocześnie: zostałem ekspatriowany jako specjalista przez francuską firmę i kontynuuję karierę zawodową z francuskimi grupami, jestem potomkiem polskich emigrantów, którzy osiedlili się we Francji w XX wieku, i postrzegam Polskę jako schronienie dla Francuzów poszukujących ponownego połączenia z cywilizacją europejską. Związki między Francją a Polską mają zatem dla mnie wielką wartość symboliczną, dlatego byłem tak poruszony, gdy podpisano traktat z Nancy.
Co zawiera ten nowy traktat o przyjaźni? Jest podobny do obowiązujących między Francją a Niemcami, Włochami czy Hiszpanią, ponieważ podkreśla współpracę między oboma krajami w wielu dziedzinach, w tym w gospodarce, dyplomacji, nauce, energetyce i kulturze. Jest to wyraźnie kwestia polityczna, w której Francja stara się ściślej związać Polskę z UE – ze szkodą dla tradycyjnego sojuszu Polski ze Stanami Zjednoczonymi. Kontekst jest tutaj ważny: Francja Emmanuela Macrona próbuje wzmocnić swoją pozycję międzynarodową, a Polska Donalda Tuska znajduje się na rozdrożu z rosyjskim imperializmem w Europie Wschodniej i prezydenturą Donalda Trumpa w Stanach Zjednoczonych jako tłem.
Potencjał wzmocnienia przyjaźni francusko-polskiej jest znaczny i wielowymiarowy. Ożywienie nauki języka francuskiego w Polsce, lepsza integracja Francji z rozwojem Polski (pomyślmy na przykład o przyszłych elektrowniach jądrowych, które Polska chce zbudować), wkład w dozbrojenie wschodniej flanki UE i NATO… Polska, jako centralny punkt zachodniego systemu w tym regionie świata, musi więc być naturalnym i uprzywilejowanym partnerem dla Francji.
Poprawa stosunków między naszymi krajami jest zatem czymś wspaniałym. Nie może ona jednak zastąpić sojuszu transatlantyckiego, który jest jedyną realną gwarancją bezpieczeństwa dla Europy Środkowej w obliczu zagrożenia rosyjskiego. Rzeczywiście, kraje Europy Zachodniej nie sprawiają wrażenia, że są w pełni świadome wrogości Moskwy wobec nas. Jeśli Paryż, Berlin i Bruksela chcą, aby Warszawa, Wilno i Praga zmieniły kurs swojej dyplomacji, muszą najpierw zrobić to samo po swojej stronie i zapewnić sobie do tego środki militarne, do czego wciąż jest daleko.
Nathaniel Garstecka
