Robotyka może pomóc w zrozumieniu „poczucia siebie” u ludzi

Czym jest poczucie siebie? To doświadczenie bycia jednostką, zamieszkującą nasze ciało, zdolną do działania w grupie i społeczeństwie.

Wydaje się ono oczywiste, ale w rzeczywistości jest to złożony fenomen, który wymaga wieloaspektowego zrozumienia. W artykule przeglądowym opublikowanym niedawno w Science Robotics, badacz – robotyk kognitywny, psycholog kognitywny oraz psychiatra – rozważają koncepcję „poczucia siebie” i sugerują, w jaki sposób roboty mogą zostać wykorzystane do lepszego zrozumienia tego fenomenu.

Roboty mogą być wykorzystane jako wcielone modele „poczucia siebie” (i jego składowych) lub jako platformy do eksperymentów psychologicznych. Autorzy – Agnieszka Wykowska, szefowa jednostki badawczej Społecznej Kognicji w Interakcji Człowiek-Robot w IIT (Włochy), Tony Prescott, profesor robotyki kognitywnej na Uniwersytecie Sheffield (Wielka Brytania), oraz Kai Vogeley, profesor psychiatrii z Uniwersytetu w Kolonii (Niemcy) – sugerują, że możliwe jest generowanie w robotach procesów, które przyczyniają się do „poczucia siebie” u ludzi.

Człowiecze poczucie siebie jest ściśle związane z posiadaniem ciała, jego odczuwaniem oraz doświadczeniem działań i interakcji. Właśnie dlatego roboty, jako aktorzy wcieleni, mogą być odpowiednim narzędziem do badania tych procesów. Jak wskazują autorzy, ludzki sens siebie nie jest jednolitym procesem, ale składa się z wielu współistniejących elementów, takich jak poczucie „posiadania” ciała czy poczucie sprawstwa – czyli odczuwania kontroli nad własnymi działaniami.

Obecnie robotycy starają się skonstruować roboty, które mogłyby różnić swoje ciało od innych obiektów (rozróżnienie siebie od innych) oraz wykrywać konsekwencje swoich działań (poczucie sprawstwa). Roboty mogą pełnić rolę modeli wcielonych ludzkich procesów poznawczych lub też służyć jako eksperymentalne narzędzia do badania „poczucia siebie”, jako że posiadają ciało i mogą wchodzić w interakcje z ludźmi oraz ze środowiskiem.

W artykule omówiono dwa główne podejścia do wykorzystania robotów w badaniach nad „poczuciem siebie”. Pierwsze polega na programowaniu robotów, aby symulowały procesy zachodzące w ludzkim umyśle i mózgu, które związane są z doświadczeniem siebie, jak jest ono rozumiane przez psychologię i neuronaukę. Badania sugerują, że u ludzi poczucie siebie rozwija się jako najlepsze wyjaśnienie przez mózg doświadczenia sensorycznego oraz jego własnej roli w generowaniu sygnałów zmysłowych. Robot jako fizycznie wcielony aktor może być odpowiednią platformą do testowania tych teorii.

Drugie podejście obejmuje wykorzystanie robotów w eksperymentach psychologicznych, w których ludzie wchodzą w interakcje z robotami wykazującymi zdolności społeczne, takie jak komunikacja za pomocą języka czy wspólna uwaga. Takie eksperymenty mogłyby pozwolić na analizę, czy ludzie postrzegają roboty jako innych uczestników społecznych i czy stany umysłu, jakie mają wobec robotów, są podobne do tych, które mają podczas interakcji z innymi ludźmi.

Zespół Agnieszki Wykowskiej z IIT przeprowadził już kilka eksperymentów, które pokazują, że ludzie czasami rozwijają poczucie wspólnego sprawstwa z robotami, gdy wspólnie wykonują zadania, a robot jest postrzegany jako intencjonalny agent. Odkrycie sugeruje, że można stworzyć warunki, w których ludzie będą traktować roboty jako partnerów interakcji, co jest kluczowe dla dalszego rozwoju robotyki społecznej.

Autorzy wskazują także na możliwość przeniesienia pewnych aspektów rozwoju poczucia siebie u ludzi do robotów. Na przykład, dzieci w wieku czterech lat posiadają już poczucie siebie jako istnienia w czasie oraz rozumieją, że inne osoby również posiadają „siebie”. Te aspekty poczucia siebie są obecnie badane w kontekście robotów poprzez tworzenie systemów pamięci, które są podobne do ludzkiej pamięci autobiograficznej. Niemniej jednak, jest to dopiero początkowy etap prac – obecne roboty nie posiadają świadomości własnej tożsamości z dnia na dzień ani też nie postrzegają innych (ludzi lub robotów) jako posiadających „siebie”.

Artykuł wskazuje również na przyszłe kierunki badań i wyzwania związane ze zrozumieniem poczucia siebie poprzez robotykę, zwłaszcza gdy jest ono zaburzone u ludzi z powodu specyficznych stanów, takich jak schizofrenia czy autyzm. Autorzy mają nadzieję, że zrozumienie takiej różnorodności pozwoli naukowcom na uzyskanie nowych wglądów w budulce doświadczenia siebie.

Podobne wyzwania widać w innych obszarach nauki. Na przykład w neurobiologii i psychologii eksperymentalnej bada się, w jaki sposób zmysł wzroku i odczucia proprioceptywne, czyli czucie głębokie wpływają na poczucie siebie. Eksperymenty z iluzją gumowej ręki, w których uczestnicy czuli, że sztuczna ręka jest częścią ich ciała, sugerują, jak bardzo nasze poczucie siebie może być plastyczne i zależne od sygnałów zmysłowych. Takie eksperymenty są inspiracją dla badań nad robotami, które mogłyby rozwijać podobne odczucia.

Innym przykładem może być rozwój wirtualnej rzeczywistości (VR), gdzie ludzie doświadczają odczucia wcielenia w wirtualne ciało. Badania z zakresu VR pokazują, że ludzie mogą szybko adaptować nowe ciało jako „swoje”, co rzuca nowe światło na sposoby, w jakie roboty mogłyby rozwijać poczucie siebie.

Wykorzystanie robotów do badania poczucia siebie jest fascynującym kierunkiem, który otwiera nowe możliwości w nauce o umyśle i neurobiologii. Roboty mogą nie tylko symulować procesy kognitywne zachodzące u ludzi, ale także pełnić rolę partnerów interakcji w eksperymentach psychologicznych, co pozwala lepiej zrozumieć, jak kształtuje się poczucie siebie. Choć prace są nadal na wczesnym etapie, to wyniki sugerują, że robotyka może odegrać kluczową rolę w zgłębianiu tej fundamentalnej ludzkiej cechy.

Szymon Ślubowski