Zdarzyło się (76)

„Zdarzyło się” Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (23 – 29 marca 2025 r.).

Dnia 23 marca 2017 r. uroczyście otworzono w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej, udostępniając je dla zwiedzających.

Formalnie instytucja została powołana 1 września 2008 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako Muzeum Westerplatte w Gdańsku – w tym samym dniu premier Donald Tusk ustanowił pełnomocnika ds. utworzenia nowego muzeum. Został nim prof. Paweł Machcewicz, historyk i wykładowca akademicki, wcześniej dyrektor Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Wśród osób, które w pierwszych latach pracowały w zespole pełnomocnika premiera, znaleźli się m.in. dr Janusz Marszalec, kierujący wcześniej oddziałowym biurem edukacji publicznej IPN w Gdańsku, i prof. Piotr M. Majewski z Uniwersytetu Gdańskiego.

W ciągu kilku tygodni od powołania pełnomocnika powstała koncepcja programowa tworzonego muzeum. Stała się ona następnie przedmiotem dyskusji specjalistów zajmujących się problematyką II wojny światowej i muzealników. W założeniu władz Muzeum II Wojny Światowej miało się stać najnowocześniejszą placówką muzealną nie tylko w Polsce, ale również jedną z najnowocześniejszych w Europie i na świecie.

Oficjalnie pod koniec 2008 r. Muzeum Westerplatte w Gdańsku zostało przemianowane na Muzeum II Wojny Światowej. Przez kolejne lata trwały prace związane z przygotowaniem scenariusza wystawy głównej, jak również prace budowlane w Gdańsku oraz gromadzenie eksponatów.

Budynek muzeum, mieszczący się przy ul. Wałowej w Gdańsku, jest imponującą architektonicznie, nowoczesną bryłą, zajmującą powierzchnię blisko 23 tys. m. kw. Wystawa główna mieści się na 5 tys. m. kw.

Przed oficjalnym otwarciem decyzją wicepremiera, ministra kultury i dziedzictwa narodowego, prof. Piotra Glińskiego, połączono Muzeum II Wojny Światowej z tworzonym od 2015 r. Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 r. Ta decyzja wywołała wiele kontrowersji, ostatecznie rozstrzygniętych w postępowaniu sądowym, podobnie jak sama wystawa główna, zaprojektowana przez pierwsze kierownictwo placówki.

Warto dodać, że w wyniku działań nowego kierownictwa Muzeum, w ramach śledztwa prowadzonego przez gdański IPN, odnaleziono jesienią 2019 r. szczątki 9 obrońców Westerplatte, z których siedmiu udało się zidentyfikować. 4 listopada 2022 r. odbył się ich uroczysty pochówek z udziałem prezydenta RP Andrzeja Dudy.

Pierwszym dyrektorem muzeum był prof. Paweł Machcewicz, kolejnym dr Karol Nawrocki, powołany na to stanowisko przez wicepremiera Piotra Glińskiego 6 kwietnia 2017 r. Nawrocki pełnił swoją funkcję do czasu wyboru na prezesa Instytutu Pamięci Narodowej w lipcu 2021 r. Kolejnym dyrektorem Muzeum został prof. Grzegorz Berendt, dotychczasowy zastępca dyrektora. Od marca 2024 r. dyrektorem jest prof. Rafał Wnuk.

Po ostatniej zmianie kierownictwa placówki usunięto z niej symboliczne dla polskiej historii postaci: rotmistrza Witolda Pileckiego, ochotnika do Auschwitz, błogosławioną Rodzinę Ulmów z Markowej, zamordowaną przez Niemców za ukrywanie Żydów 24 marca 1944 r., oraz błogosławionego Ojca Maksymiliana Kolbego zamęczonego w niemieckiej fabryce śmierci Auschwitz. Ta decyzja wywołała oburzenie opinii publicznej. Władze Muzeum postanowiły częściowo wycofać się ze swoich decyzji.

W dniu 24 marca 1839 r. rozpoczęła działalność Biblioteka Polska w Paryżu. Data nie była przypadkowa, była to rocznica złożenia przysięgi przez Tadeusza Kościuszkę na krakowskim Rynku Głównym, a tym samym wybuchu insurekcji kościuszkowskiej.

Powstanie biblioteki wiąże się ze środowiskiem polskich intelektualistów, którzy po rozbiorach i upadku powstania listopadowego wyemigrowali z Polski. Głównym inicjatorem powstania biblioteki był historyk, publicysta i poeta Karol Sienkiewicz. To z jego pomysłu doszło do połączenia dwóch cennych księgozbiorów: Towarzystwa Literackiego Polskiego oraz Towarzystwa Pomocy Naukowej.

W założeniu pomysłodawców celem nadrzędnym powstającej biblioteki miała być ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego (w tym przede wszystkim książek i archiwaliów), zagrożonego zniszczeniem lub grabieżą ze strony władz zaborczych.

Najpierw powstała fundacja powołująca Bibliotekę Polską. W gronie założycieli fundacji, powołanej pod koniec listopada 1838 r., znaleźli się m.in. Adam Jerzy Czartoryski, Julian Ursyn Niemcewicz czy gen. Karol Kniaziewicz. Z biblioteką blisko współpracował Adam Mickiewicz.

Placówka zajmująca się pielęgnowaniem polskiej kultury znalazła swoją siedzibę w Paryżu, w kamienicy na Wyspie św. Ludwika na Sekwanie. Budynek, w którym ulokowano bibliotekę, został kupiony z darowizn i zbiórek. Dożywotnim prezesem Biblioteki został ks. Adam Jerzy Czartoryski, a sekretarzem Karol Sienkiewicz.

Siedziba Biblioteki była blisko Hotelu Lambert, który stanowił centrum intelektualne i polityczne Wielkiej Emigracji. Do zasobów biblioteki trafiły zbiory pochodzące od ludzi kultury i nauki, ale także zasoby instytucjonalne, tj. pochodzące z Fundacji Lanckorońskich czy Fundacji im. Zygmunta Zaleskiego.

Wśród cennych nabytków znajdują się m.in. rękopisy Dziadów i Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, liczne utwory polskich twórców, w tym Fryderyka Chopina czy Juliusza Słowackiego. W 1903 r. przy bibliotece powstało Muzeum Adama Mickiewicza, gdyż pamiątki po wybitnym polskim wieszczu trafiły właśnie do Biblioteki Polskiej.

Dość powiedzieć, że w połowie XIX wieku zbiory biblioteczne obejmowały ok. 20 tys. woluminów. Na początku XX wieku było ich ponad 100 tys. W 1939 r. oprócz prawie 145 tys. książek znajdowało się w bibliotece 1 tys. rękopisów, 12 tys. rycin i ok. 2800 atlasów i map, prócz tego monety, medale, pamiątki.

Wybuch wojny sprawił, że zaczęto przygotowywać zbiory do ewakuacji. Wiosną 1940 r. trafiły m.in. do bibliotek miejskich w Laborie, Tuluzie, Pau, Senlis i Montpellier. Część bezcennych zbiorów znalazła także schronienie w zamku Branickich w Montrésor i w kilku innych miejscach. Mimo tego duża część zgormadzonych zbiorów trafiła w czerwcu 1940 r. w ręce Niemców. Kilkaset skrzyń z bezcennymi zbiorami wywieziono do Berlina. W 1944 r., gdy Paryż został wyzwolony z rąk Niemców, biblioteka ponownie rozpoczęła swoją działalność. Część zbiorów odzyskanych od Niemców trafiła najpierw do Biblioteki Narodowej w Warszawie, a stamtąd ponownie do Paryża. Część znalazła się z kolei w Muzeum Literatury w Warszawie jako depozyt. Dużej części zbiorów nie udało się odzyskać.

Warto dodać, że w 2013 r. zbiory Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego zostały wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Pamięć Świata. W tym samym roku Instytut Pamięci Narodowej przyznał bibliotece Nagrodę Kustosza Pamięci Narodowej, prestiżowe wyróżnienie przyznawane instytucjom, organizacjom i osobom zajmującym się troską o polską kulturę, tradycję i historię.

Dzisiaj ten ważny i najstarszy ośrodek kultury polskiej poza granicami RP gromadzi ponad 150 tys. książek, 5 tys. rękopisów, ponad 4 tys. map i atlasów, a także kilkadziesiąt tysięcy dzieł sztuki i archiwalia.

Dnia 26 marca 1991 r. powstał Wspólny Rynek Południa – po hiszpańsku Mercado Común del Sur, w skrócie Mercosur. Traktat z Asunción powołujący tę organizację zawarto w 1991 r. Potwierdzono go potem protokołem z Ouro Preto w 1994 r., kiedy organizacja stała się podmiotem prawa międzynarodowego.

Zanim doszło do podpisania traktatu w 1991 r., w Ameryce Łacińskiej podjęto kilka prób utworzenia wspólnego rynku obejmującego kilka krajów regionu. W ten sposób powstało w 1960 r. Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu. Później, już w latach 80. XX wieku, powstało Stowarzyszenie Integracji Latynoamerykańskiej. W grudniu 1985 r. Argentyna i Brazylia, liderzy tego typu rozwiązań, podpisali Deklarację w Iguaçu. Na jej podstawie stworzono specjalną komisję dwustronną przygotowującą umowy handlowe podpisywane przez oba kraje w kolejnych latach. W 1988 r. podpisano traktat o integracji, współpracy i rozwoju.

6 lipca 1990 r. prezydenci Brazylii Fernando Collor i Argentyny Carlos Menem podpisali specjalne porozumienie w Buenos Aires, które pozwoliło na utworzenie wspólnoty celnej pomiędzy oboma krajami. W założeniu sygnatariuszy porozumienia kluczowe było wzmocnienie rynków obu krajów w ramach zgodnej polityki handlowej i wspólne występowanie na rynkach międzynarodowych.

Ta formuła spotkała się z zainteresowaniem innych krajów regionu, wykazujących chęć skorzystania ze współpracy gospodarczej. W ten sposób doszło do podpisania traktatu z Asunción w 1991 r., określającego ramy wzajemnych zobowiązań i relacji sygnatariuszy porozumienia w zakresie wolnego handlu. Dokument podpisały wówczas cztery państwa: Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj. Od 1996 r. jako stowarzyszone dołączyły Chile i Boliwia.

Obecnie członkami wspólnoty są Argentyna, Boliwia, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj. Krajami stowarzyszonymi są Chile, Kolumbia, Ekwador, Gujana, Panama, Peru i Surinam. Pełnoprawnym członkiem wspólnoty jest także Wenezuela, choć jej członkostwo zostało zawieszone w grudniu 2016 r.

Głównym celem działalności organizacji jest prowadzenie wspólnej polityki handlowej, w szczególności wspieranie i promowanie wolnego handlu w ramach unii celnej (od 1 stycznia 1995 r.), a także swobodnego przepływu towarów między krajami zrzeszonymi i stowarzyszonymi. W praktyce wygląda to tak, że państwa Mercosur mają wspólne cła zewnętrzne i politykę handlową koordynowaną na poziomie makroekonomicznym. Państwa stowarzyszone nie są w unii celnej, ale należą do strefy wolnego handlu. Efekty powołania wspólnego rynku można było zauważyć bardzo szybko. W pierwszych pięciu latach wartość handlu pomiędzy państwami członkowskimi wzrosła trzykrotnie.

Warto dodać, że obywatele państw zrzeszonych w ramach Mercosur mogą się przemieszczać bez paszportu, mają bowiem obywatelstwo wspólnotowe, tym samym mają prawo do osiedlania się w tych krajach bez dodatkowych zgód i pozwoleń. Ponadto mogą podejmować w tych krajach pracę i mają zapewnioną opiekę zdrowotną.

Ze względu na formułę obejmującą zarówno kwestie gospodarcze, jak i polityczne Mercosur bywa porównywane do Unii Europejskiej, choć bez wątpienia zakres działalności tej organizacji jest znacznie skromniejszy.

Organami Mercosur są: Rada Wspólnego Rynku, Grupa Wspólnego Rynku, Komisja Handlu, Wspólna Komisja Parlamentarna, Konsultacyjne Forum Społeczne i Ekonomiczne oraz Sekretariat Administracyjny.

Obecnie trwa proces uzgadniania ostatecznej wersji porozumienia pomiędzy Unią Europejską a Mercosur w zakresie dotyczącym podpisania umowy stowarzyszeniowej, obejmującej trzy części: handel, dialog polityczny i współpracę sektorową (migracja, prawa człowieka, gospodarka cyfrowa). 6 grudnia 2024 r. zakończono negocjacje dotyczące porozumienia o partnerstwie obu podmiotów UE i Mercosur. Sprawa zgody na podpisanie porozumienia przez państwa członkowskie Unii Europejskiej budzi ogromne kontrowersje. Silny sprzeciw zgłaszają przedstawiciele branży rolno-spożywczej oraz niektórych grup politycznych np. z Polski, Francji czy Holandii, obawiając się zalewu rynku tańszą żywnością z Ameryki Południowej.

W dniu 28 marca 1942 r. została utworzona Gwardia Ludowa, choć decyzja o jej powołaniu została antydatowana na 6 stycznia. Ta organizacja zbrojna, przemianowana później, na mocy decyzji Krajowej Rady Narodowej z 1 stycznia 1944 r., na Armię Ludową, była zbrojnym zapleczem prosowieckiej i całkowicie zależnej od Stalina Polskiej Partii Robotniczej. Wzorem sowieckiej propagandy utworzono organ prasowy Gwardii Ludowej w postaci pisma „Gwardzista”.

Głównym celem powołanej do życia formacji zbrojnej miało być prowadzenie walki z niemieckim okupantem. Działania GL prowadzono w warunkach konspiracyjnych i partyzanckich. Polegały na organizacji zamachów na przedstawicieli władz okupacyjnych, kolaborantów czy ataków na transporty wojskowe. Celem ataków były m.in. lokale gastronomiczne i kina, w których bawili żołnierze niemieccy. Warto dodać, że w strukturze Gwardii Ludowej działały także komórki wywiadowcze.

Pierwszym dowódcą GL był Bolesław Mołojec, doświadczony działacz komunistyczny, dowódca Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego, walczącej w czasie wojny domowej w Hiszpanii, członek grupy inicjatywnej PPR. Z kolei szefem Sztabu Głównego został Marian Spychalski, którego zastąpił później Franciszek Jóźwiak.

Wszyscy członkowie PPR byli jednocześnie gwardzistami. Skład osobowy Gwardii Ludowej stanowili byli żołnierze z Brygad Międzynarodowych, przybyli z Francji, tj. Grzegorz Korczyński – późniejszy generał „ludowego” Wojska Polskiego i szef wojskowego wywiadu w PRL – oraz zaangażowani ideowi komuniści oraz zbiegli z niemieckiej niewoli żołnierze Armii Czerwonej. Strukturę organizacyjną stanowiło 6 obwodów (warszawski, lubelski, radomski – potem radomsko-kielecki – krakowski, łódzki i śląski), w ramach których utworzono łącznie 18 okręgów.

Działania GL miały stanowić przeciwwagę dla aktywności Armii Krajowej, przygotowując grunt do późniejszego przejęcia władzy przez komunistów. Dlatego też duży wysiłek kierowano w stronę budowy struktur i oddziałów komunistycznej partyzantki. Intensyfikacja tworzenia oddziałów GL nastąpiła w połowie 1942 r., mimo że brakowało środków finansowych na ich wyposażenie i uzbrojenie. Powstawanie oddziałów partyzanckich było reakcją na rosnący niemiecki terror okupacyjny. Z drugiej strony członkowie GL mają na swoim koncie liczne rabunki i gwałty dokonywane na polskiej czy też żydowskiej ludności cywilnej.

Warto dodać, że władze ZSRS z nieufnością obserwowały działania GL, stąd nie wspierały ich zbyt mocno materialnie, na co narzekał w swojej korespondencji kierowanej do Moskwy Władysław Gomułka, prosząc o wsparcie. Dopiero we wrześniu 1943 r. zorganizowano kilka zrzutów z bronią i amunicją dla żołnierzy GL.

Jednym z aktywnych zadań GL było zbieranie informacji o Armii Krajowej, jej strukturach oraz zaangażowanych w jej działanie ludziach. Prowadzono także działalność propagandową i dezintegracyjną skierowaną przeciwko Polskiemu Państwu Podziemnemu. Wydział Informacji, odpowiadający za realizację tych zadań, wspierali agenci wywiadu sowieckiego.

Wielokrotnie dochodziło do starć między żołnierzami AK a GL, choć incydentalnie podejmowano także współpracę w walce z Niemcami. Niemniej zarówno oddziały Batalionów Chłopskich, jak i Armii Krajowej zwalczały komunistyczną partyzantkę. Bezwzględnie z GL walczyły Narodowe Siły Zbrojne.

Żołnierzy Gwardii Ludowej można było rozpoznać po czerwonym trójkącie z umieszczonym wewnątrz napisem GL. Potem trójkąt został zastąpiony symbolem orła piastowskiego.

Wedle współczesnych ustaleń historyków Gwardia Ludowa pod koniec swojej działalności liczyła ok. 5 tys. członków.