Zdarzyło się (86)

„Zdarzyło się” Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (1 czerwca – 7 czerwca 2025 r.).

2 czerwca 1989 r. swoją światową premierę miał film fabularny Stowarzyszenie Umarłych Poetów w reżyserii australijskiego twórcy Petera Weira, wcześniej znanego z takich filmów, jak Piknik pod wiszącą skałą (1975) czy Gallipoli (1981). Dzięki brawurowej i odegranej w niezwykle sugestywny sposób głównej roli przez Robina Williamsa film stał się kulturowym przełomem i fenomenem, o którym pisały media na całym świecie.

Autorem scenariusza jest Tom Schulman, który dostał za niego statuetkę Oscara. Film był także nominowany do tej prestiżowej nagrody w trzech innych kategoriach: najlepszy film, najlepszy aktor pierwszoplanowy i najlepszy reżyser. Autorem zdjęć do Stowarzyszenia Umarłych Poetów jest John Seale, który wcześniej stworzył m.in. obrazy Rain Man czy Autostopowicz. W 1997 r. został laureatem Oscara za zdjęcia do filmu Angielski pacjent. Muzykę skomponował wybitny twórca muzyki filmowej Maurice Jarre, trzykrotny laureat Oscara za muzykę do filmów Lawrence z Arabii z 1962 r., Doktor Żywago z 1965 r. i Podróż do Indii z 1984 r.

Stowarzyszenie Umarłych Poetów opowiada historię nauczyciela języka angielskiego – Johna Keatinga, który pod koniec 1959 r. pojawia się w prestiżowej, bardzo tradycyjnej i konserwatywnej męskiej szkole średniej Welton, gdzie obowiązują staroświeckie i bezwzględne metody wychowawcze, eliminujące jakiekolwiek kreatywne myślenie. Podstawą jest tam żelazna dyscyplina i nauka oparta na pamięciowym przyswajaniu treści. Do szkoły tej swoje dzieci posyłali bogaci rodzice, w ten sposób zaznaczając przynależność do grona elit.

Keating wchodzi w świat zimnych murów Welton po raz drugi, sam kiedyś skończył tę szkołę i pamięta o obowiązujących w niej zasadach. Przychodzi, by coś zmienić w sposobie nauczania w tej placówce. Grany przez Williamsa Keating zmienia styl nauczania, jest ekscentrykiem, w oczach uczniów nawet nieszkodliwym dziwakiem, który dość szybko zjednuje sobie uczniów, pokazując im piękno poezji i literatury. Pozwala im na samodzielne i uczuciowe odkrywanie czytanej literatury. Żywo dyskutują o czytanych książkach. Do kanonu światowego kina należy scena, w której Keating, rozmawiając z chłopcami, wchodzi na szkolną ławkę. Prosi, by mówili do niego „Mój kapitanie!”, nawiązując w ten sposób do wiersza Walta Whitmana. Charyzmatyczny nauczyciel mówi swoim uczniom, że najważniejsze w życiu są ich własne pragnienia i marzenia, do których powinni dążyć wbrew wszystkiemu i na przekór otoczeniu. W myśl łacińskiej zasady carpe diem.

Te dyskusje zmieniają ich podejście do życia i planowanej przez ich rodziców przyszłości. Jeden z uczniów, Neil Perry, grany przez Roberta Seana Leonarda, odkrywa w sobie pasję do teatru i chce zostać aktorem. Nie godzi się z tym jego ojciec, który zaplanował dla syna karierę wojskową. Rozgoryczony chłopak popełnia samobójstwo.

John Keating zostaje wyrzucony z pracy w szkole, oskarżony przez dyrekcję o doprowadzenie do samobójczej śmierci wrażliwego ucznia. Mimo to uczniowie czują się już inni, odmienieni przez to, w jaki sposób nauczyciel zmienił ich podejście do wchodzenia w dorosłość. Symboliczna jest scena opuszczania szkoły przez Keatinga, gdy na znak solidarności ze swoim nauczycielem uczniowie wchodzą na swoje ławki.

Film ten wywołał żywiołową dyskusję nad metodami nauczania, stał się inspiracją dla wielu nauczycieli, a uczniowie zaczęli organizować swoje konkursy, wybierając Keatingów, nauczycieli z pasją i niezwykłym zacięciem dydaktycznym.

Na podstawie scenariusza filmu amerykańska dziennikarka Nancy H. Kleinbaum napisała książkę zatytułowaną tak samo jak film.

4 czerwca 1805 r. zakończyła się I wojna berberyjska, zwana także wojną trypolitańską. Tego dnia USA podpisały traktat pokojowy z piratami z Trypolisu.

Pierwsza wojna berberyjska toczyła się w latach 1801–1805. Był to konflikt pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a muzułmańskimi państwami berberyjskimi z Afryki Północnej. Dominującą rolę odgrywały w tym konflikcie Sułtanat Maroka i państwo-miasto Trypolis. Piraci regularnie atakowali statki floty handlowej USA pływające po Morzu Śródziemnym, doprowadzając do dużych strat finansowych. Amerykańskie statki były grabione przez piratów, marynarze często byli brani do niewoli i zwalniani po wpłaceniu okupu. Ci, których nie było stać na wykup, stawali się niewolnikami muzułmańskich władców.

Poprzez ataki na statki amerykańskie piraci chcieli wymusić płacenie haraczu za bezpieczny transport po Morzu Śródziemnym. Haracz płaciło wiele państw europejskich, chcąc w ten sposób zapewnić sobie spokój.

Początkowo statki amerykańskie były chronione przez Francję. Jednak pod koniec XVIII wieku ta ochrona się skończyła. W związku z incydentami na morzu Amerykanie porozumieli się z Marokańczykami, zawierając z nimi traktat 23 czerwca 1786 r. Z algierskimi piratami nie było tak łatwo. Napady na statki trwały. Rok przed podpisaniem traktatu z Marokiem uprowadzono dwa statki: „Maria” i „Dauphin”. Załogi pozostały w niewoli przez 10 lat. W tym czasie w skrajnie trudnych warunkach marynarze pracowali fizycznie, przebywając w skandalicznych warunkach bytowych i sanitarnych.

Ostatecznie Amerykanie ulegli Algierczykom i zaczęli płacić haracze. Gdy w 1801 r. prezydentem USA został Thomas Jefferson, pasza Trypolisu Jusuf Karamanli zażądał opłaty w wysokości 225 tys. dolarów za zapewnienie bezpieczeństwa amerykańskich statków. To żądanie zostało odrzucone, w efekcie czego 10 maja 1801 r. przy gmachu konsulatu USA w Trypolisie, na polecenie paszy, ścięto maszt z flagą USA. Był to akt wrogi, traktowany jako wypowiedzenie wojny. Algier i Tunis nie wsparły paszy Trypolisu.

USA wysłały na Morze Śródziemne statki wojenne, by zabezpieczały kursy statków handlowych. Upoważniono dowódców fregat do użycia siły i ataków na statki berberyjskie. 1 sierpnia 1801 r. USS „Enterprise” dowodzony przez porucznika Andrew Sterretta pokonał okręt „Tripoli”, dziesiątkując piratów. Kongres USA upoważnił prezydenta do rozbudowy flotylli wojskowej, by ostatecznie rozstrzygnąć wojnę na Morzu Śródziemnym. Statki wojenne blokowały porty berberyjskie, utrudniając operowanie flocie berberyjskiej.

Jedna z fregat amerykańskich, USS „Philadelphia”, dostała się jesienią 1803 r. w ręce piratów, a załoga trafiła do niewoli. Statek ten został jednak spalony przez Amerykanów, dowodzonych przez kapitan Stephena Decatura, w lutym 1804 r. w wyniku brawurowej akcji garstki żołnierzy.

Latem 1804 r. wojska amerykańskie zaatakowały Trypolis, broniony przez kilkanaście tys. żołnierzy i 150 dział. Kluczowa dla tej wojny była jednak bitwa o Darnę, toczona w okresie kwiecień – maj 1805 r. Działania zbrojne były prowadzone z lądu i wykorzystano do nich najemników arabskich przy niewielkim udziale żołnierzy amerykańskich. Operacją dowodził były konsul USA w Trypolisie William Eaton. Miasto padło. Przewaga siły na morzu i upadek miasta sprawiły, że Jusuf Karamanli podpisał 4 czerwca 1805 r. traktat kończący kilkuletnie zmagania militarne. Na jego podstawie pasza miał wydać wszystkich Amerykanów przebywających w niewoli, za co miał otrzymać 60 tys. dolarów.

Wojna zakończyła się faktycznym zwycięstwem Amerykanów, którzy po raz pierwszy prowadzili działania zbrojne w rejonie Morza Śródziemnego, daleko od kontynentu amerykańskiego. Pokazała też siłę marynarki wojennej i piechoty morskiej.

Niestety, ten stan względnego pokoju nie trwał zbyt długo. Piraci wkrótce znowu zaczęli atakować statki amerykańskie, grabiąc je i biorąc marynarzy do niewoli. W 1815 r. wybuchła druga wojna berberyjska, zakończona podpisaniem traktatu, w myśl którego Amerykanie nie musieli płacić haraczy piratom.

6 czerwca 1946 r. powstała w Nowym Jorku Basketball Association of America (BAA), która po trzech latach przeobraziła się w najbardziej znaną i najlepszą na świecie zawodową ligę koszykówki NBA (National Basketball Association). Doszło wówczas do połączenia BAA i National Basketball League. Główna siedziba organizacji odpowiedzialnej za rozgrywki tej najsłynniejszej ligi znajduje się w Nowym Jorku.

Po raz pierwszy w koszykówkę zagrano 21 grudnia 1891 r. w Springfield dzięki Jamesowi Naismithowi, kanadyjskiemu nauczycielowi wychowania fizycznego, który opracował reguły gry. Dwa lata później ten sport wszedł do programu nauczania w szkołach. Pod koniec XIX w. powstaje w USA National Basketball League, a w 1936 r. rozgrywki koszykówki zostają włączone do programu Igrzysk Olimpijskich w Berlinie.

Za historycznie pierwszy mecz ligi zawodowej uznawany jest ten, który odbył się 1 listopada 1946 r., gdy w Toronto zmierzyły się drużyny Toronto Huskies i New York Knickerbockers. Mecz rozegrano w Maple Leaf Gardens. Nie cieszył się dużym zainteresowaniem widzów. Do hali mieszczącej 13 tys. osób przyszło nieco ponad 7 tys. kibiców. Knicks wygrali różnicą dwóch punktów – 68:66.

Przez kolejne trzy lata funkcjonowały konkurujące ze sobą koszykarskie ligi w USA i Kanadzie. Oprócz BAA działały także National Basketball League oraz American Basketball League. Drużyny z tych lig występowały naprzemiennie także w konkurencyjnych rozgrywkach. Przykładem jest chociażby udział Baltimore Bullets z ligi ABL w rozgrywkach BAA w 1948 r. i zdobycie przez nich mistrzostwa tej ligi. Z kolei rok później Minneapolis Lakers, zdobywcy mistrzostwa w NBL w 1949 r., w tym samym roku wygrali ligę BAA.

Pierwszym mistrzem ligi BAA została w 1947 r. drużyna Filadelfia Warriors, później przemianowana na San Francisco Warriors, dziś znana jako Golden State Warriors.

3 sierpnia 1949 r. w wyniku połączenia BAA i NBL powstała NBA. W nowej lidze zagrało początkowo 17 profesjonalnych zespołów koszykarskich. Rok później liczba drużyn uległa zmniejszeniu do 11. W sezonie 1953/1954 ligę dotknął kryzys organizacyjny – w NBA grało tylko 9 drużyn. Decyzja władz wyznaczyła kierunek rozwoju, by profesjonalne kluby funkcjonowały wyłącznie w dużych ośrodkach miejskich, takich jak Nowy Jork, Boston, San Francisco, Los Angeles, Sacramento, Detroit, Atlanta czy Filadelfia.

Popularność koszykówki sprawiła, że liga zaczęła się rozwijać. Dzisiaj tworzy ją łącznie 30 zespołów, z czego jeden – Toronto Raptors – jest z Kanady. Pozostałe 29 drużyn ma swoje siedziby w Stanach Zjednoczonych. Drużyny są obecnie podzielone na dwie konferencje: wschodnią i zachodnią. W każdej są z kolei trzy dywizje. Po fazie zasadniczej, w której rozgrywane są 82 mecze, rozpoczyna się faza play-off, a więc rozgrywki mistrzowskie, by w wielkim finale zmierzyły się ze sobą dwie najlepsze drużyny z każdej konferencji. Gra się do czterech zwycięstw – maksymalnie 7 meczów.

Początkowo w profesjonalnych ligach grali tylko biali. Jednak w sezonie 1947/1948 pojawił się Wataru Misaka – Amerykanin japońskiego pochodzenia, który dołączył do New York Knicks. Później zaczęli się pojawiać pierwsi czarnoskórzy gracze. Pierwszym był Earl Lloyd. Zadebiutował 31 października 1950 r. w drużynie Washington Capitals. W tym samym roku na parkiety NBA wybiegł Chuck Cooper. Dzisiaj czarnoskórzy zawodnicy dominują w tych rozgrywkach.

NBA charakteryzują duża dynamika gry i szybkość. To m.in. efekt reguł ustanowionych w 1954 r., gdy wprowadzono zasadę, że drużyna atakująca kosz przeciwnika ma 24 sekundy na przeprowadzenie akcji. Pod koniec lat 70. dla zwiększenia atrakcyjności rozgrywek wprowadzono możliwość rzutów za 3 punkty. Mecz, podzielony na cztery kwarty, trwa 48 minut.

W NBA grają największe gwiazdy światowej koszykówki. To także najbogatsza liga, gdzie kontrakty zawodników są najwyższe ze wszystkich światowych lig narodowych. Koszykówka, obok futbolu amerykańskiego, hokeja i baseballu, to narodowy sport Ameryki.

Wśród istniejących do dzisiaj drużyn NBA tylko dwie są w zasadzie od samego początku w tych samych miastach. To New York Knicks i Boston Celtics. Drużyna z Bostonu oraz Los Angeles Lakers mają najwięcej tytułów mistrzowskich, zdobyły je 17 razy.

Z ciekawostek warto dodać, że najwięcej punktów w jednym meczu zdobył Wilt Chamberlain. Ustanowił rekord 100 pkt. Dzisiaj NBA kojarzy się przede wszystkim z legendą koszykówki Michaelem Jordanem, grającym w Chicago Bulls – z tą drużyną zdobył 6 tytułów mistrzowskich. Dzięki kontraktowi z marką odzieżową NIKE jego nazwisko weszło na trwałe do popkultury.