Kiedy ludzie nauczyli się gotować?

Moment kiedy ludzie nauczyli się gotować był jednym z najważniejszych wydarzeń na drodze ewolucyjnej naszego gatunku. Niektórzy badacze są zdania, że to właśnie przyswojenie tej umiejętności umożliwiło naszym przodkom rozwój większych mózgów, co było związane z większym zastrzykiem kalorii niż wcześniej w przypadku żywności pozbawionej obróbki termicznej.

Naukowcy dokładnie nie wiedzą, kiedy ten przełomowy moment w historii człowieka nastąpił, ale zgodnie z szacunkami waha się on od 50 tys. lat temu do nawet 2 mln lat temu. W przypadku pierwszej daty wiadomo, że wówczas zdolność gotowania musiała zostać przyswojona wśród ludzi na pewno, ale w przypadku drugiej dysponujemy pewnymi wskazówkami i dowodami – należy tu też pamiętać, że jeśli już wtedy gotowanie było zdolnością opanowaną przez przodków ludzi, to dotyczyło ono nie homo sapiens, a wcześniejszych hominidów.

Udzieleniem odpowiedzi na pytanie – „kiedy ludzie nauczyli się gotować?” – zajmują się dwie nauki: biologia i archeologia. Jednym z najstarszych znanych dowodów archeologicznych poświadczających przyswojenie przez ludzi zdolności gotowania są ugotowane ziarna skrobi, jakie zostały zidentyfikowane w kamieniu nazębnym, a dokładnie stwardniałej płytce nazębnej. „Ludzie mogą je (resztki ugotowanych ziaren skrobi) znaleźć w zębach, które mają 50 000 lat” – powiedział Richard Wrangham, emerytowany profesor antropologii biologicznej na Uniwersytecie Harvarda.

Wcześniejsze dowody mające potwierdzać zdolność obróbki termicznej pożywienia są mniej jednoznaczne. Ogólnie rzecz biorąc, naukowcy snują takie przypuszczenia wtedy kiedy pojawiają się ślady wskazujące na to, iż dane prehistoryczne społeczności ludzkie potrafiły rozniecać ogień. Problemem jest w tym kontekście jednak to, że ujarzmienie ognia nie musiało się równać równoległemu zdobyciu umiejętności przygotowywania ciepłych posiłków. W końcu nie jest wykluczone, że tacy ludzie mogli  posługiwać się ogniem do ogrzewania lub na przykład do wytwarzania narzędzi, informuje portal „Live Science„.

„Dowody na obecność ognia występują na przestrzeni całego zapisu archeologicznego. Jednak problemem jaki tu występuje jest związany z koniecznością dokonania rozróżnienia, czy był to ogień kontrolowany, czy też ogień, który został przejęty. Nie trudno sobie wyobrazić sytuację, kiedy na skutek pożaru lasu grupka hominidów podnosi tlącą się gałązkę i wykorzystuje ją w różnych celach – np. aby obronić narzędzia lub coś ugotować” – twierdzi Bethan Linscott, archeolog i geochemik z Uniwersytetu Oksfordzkiego.

„Jednym z kluczowych elementów przy poszukiwaniu dowodów na kontrolowanie ognia są ślady rzeczywistej struktury spalania — w postaci na przykład kamieni ułożonych w krąg, a w środku których znajduje się popiół, może jakieś fitolity (struktury krzemionkowe pozostawione przez dawno obumarłe rośliny – przyp. red.), spalone artefakty oraz inne tego rodzaju rzeczy” powiedziała Linscott.

Badacze odkryli takie artefakty w wielu miejscach, które są starsze niż Homo sapiens, co oznacza, że wcześniejsze homininy również używały ognia. Zespół badający jaskinię Qesem w Izraelu znalazł dowody na istnienie 300-tysięcznego paleniska w pobliżu szczątków zwierząt poddanych obróbce, a w jednej z jaskiń w Suffolk w Anglii odkryto 400-tysięczne palenisko zawierające spalone kości i krzemień używany do wyrobu narzędzi.

Nie są to jednak najbardziej stare miejsca w których znaleziono takie dowody. Popiół znaleziony w jaskini Wonderwerk w RPA skłonił naukowców do podejrzeń, że gotowanie miało miejsce już milion lat temu. „Jaskinia ta jest tak głęboko położona, około 30 metrów w głąb ziemi, że popiół ten nie mógł w niej się pojawić na skutek wystąpienia jakiegoś naturalnego zjawiska , które wytworzyło go tam milion lat temu” – twierdzi Richard Wrangham. Istnieją nawet dowody na to, że kontrolowane użycie ognia miało miejsce na terenach dzisiejszej Kenii już 1,6 miliona lat temu.

Pracujący na terenie stanowiska Gesher Benot Ya’aqov w Izraelu naukowcy znaleźli przekonujące dowody na gotowanie mające miejsce 780 tys. lat temu. W miejscu tym odkryto nie tylko kręgi z kamieni wskazujące na palenisko, ale także rybie kości noszące ślady podgrzewania. Biologiczne dowody na to, kiedy zaczęło się gotowanie, można znaleźć w sposobie, w jaki ewoluowało ludzkie ciało. „Jako gatunek różnimy się od wszystkich innych na Ziemi, ponieważ jesteśmy biologicznie przystosowani do jedzenia gotowanego jedzenia” – stwierdził Wrangham. Następnie dodał, że na przykład w badaniu osób na diecie surowej odkryto, że jego uczestnicy mieli tendencję do utraty wagi (z czego 1/3 uczestniczących w nim kobiet przestała miesiączkować).

Zdaniem eksperta moment kiedy ludzie nauczyli się gotować miał miejsce jeszcze przed pojawieniem się samego gatunku ludzkiego – tj. umiejętność gotowania przyswoili sobie już najprawdopodobniej nasi przodkowie. Homo erectus był pierwszym homininem, który miał mniej małpie, a bardziej ludzkie proporcje ciała, a niektóre z tych cech sugerują, że to właśnie on mógł być pierwszym hominidem, który gotował jedzenie. Jedną z głównych różnic między ludźmi a naszymi krewnymi naczelnych jest wielkość jelit. Ponieważ gotowanie sprawia, że trawienie jest mniej wymagające, nasze jelita są mniejsze niż u nich.

„Nasze jelito grube, czyli okrężnica, będąca ostatnim odcinkiem układu pokarmowego, jest około 2/3 mniejsza, niż byłaby, gdybyśmy byli szympansami, bonobo lub gorylami. To oznacza, że mamy stosunkowo płaskie brzuchy, zamiast wydętych, co małp jest szczególnie widoczne po solidnym posiłku. Aby pomieścić te większe jelita, niektóre naczelne mają szerokie miednice i wygięte żebra. Nasi przodkowie ludzcy stracili te cechy około 2 milionów lat temu. Drugą rzeczą, która miała wtedy miejsce, był największy spadek rozmiaru zębów żujących w historii ewolucji człowieka. To ponownie pasuje do teorii, że wówczas nagle coś zmieniło się w diecie hominidów. A mianowicie ich dieta stała się łatwiejsza do żucia, co było wynikiem tego, że była bardziej miękka” – powiedział Wrangham.

Opisywana przez naukowca zmiana anatomiczna u naszych przodków miała miejsce 1,9 miliona lat temu. „I tutaj pojawia się wielka historia. Gotowanie rozpoczęło się około 1,9 miliona lat temu wraz z pojawieniem się Homo erectusa, który był pierwszym hominidem tak bardzo przypominającym Homo sapiens. Myślę, że można przedstawić bardzo przekonującą teorię, że to gotowanie i opanowanie ognia były odpowiedzialne za ewolucję Homo erectus” – dowodzi naukowiec. Podkreślił przy tym jednak, że teoria o Homo erectusie będącym pierwszym hominidem, który opanował zdolność gotowania, pozostaje dyskusyjna. Wciąż pracuje nad tym wielu ludzi i podejrzewam, że będzie tak jeszcze przez długi czas. Nie wiem, czy kiedykolwiek uda się dokładnie to ustalić – powiedziała Linscott.

Marcin Jarzębski