Reflexions na Niedzielę. 80. rocznica Powstania Warszawskiego
Swoimi refleksjami z Czytelnikami Gazety na Niedzielę dzieli się mieszkający wśród nas dziennikarz Nathaniel Garstecka. Refleksje o Polsce i Polakach, zdziwienia i fascynacje. Tekst publikujemy w językach francuskim i (poniżej) polskim.
Réflexions d’un dimanche
80ème anniversaire de l’Insurrection de Varsovie
Le plus grand soulèvement urbain en Europe occupée. Le plus grand acte de résistance de la Seconde Guerre mondiale contre les Allemands. L’une des principales batailles livrées simultanément contre les deux dictatures totalitaires. Les qualificatifs ne manquent pas pour décrire l’Insurrection de Varsovie, déclenchée le 1er aout 1944.
Durant deux mois, la résistance polonaise de l’Armia Krajowa combattit avec courage et abnégation un occupant largement supérieur en nombre et en équipement. Un courage qui surprit les Allemands. Ces derniers, bien qu’informés de l’imminence d’une attaque, subirent de lourdes pertes et durent évacuer plusieurs quartiers centraux de la ville dès les premiers jours de l’insurrection.
Le fait d’avoir été bousculés de cette manière par des résistants polonais peu armés mit les Allemands dans une rage folle. Erich von dem Bach-Zelewski, général SS en charge de la défense de la ville, ordonne à ses troupes de ne faire aucun prisonnier et de massacrer la population civile de Varsovie. Entre le 5 aout et le 10 aout, les habitants de Wola, quartier ouest de la ville, sont systématiquement assassinés par les Allemands et leurs collaborateurs russes, bélarusses et lettons. On compte ainsi entre 50 000 et 100 000 victimes (au total, 200 000 civils périront durant les combats de l’été 1944), dans ce qui est sans doute l’un des plus grands crimes commis en si peu de temps par les Allemands durant la Seconde Guerre mondiale, avec l’extermination de 250 000 Juifs de Varsovie durant l’été 1942.
Ces nombreuses exactions ne démoralisent pas les Polonais. Bien au contraire, leur motivation est renforcée. Ils savent que l’avenir de leur nation est en jeu. De l’autre côté de la Vistule, les troupes soviétiques sont arrivées mais ne manifestent aucune intention de porter secours aux insurgés, à l’exception de quelques unités polonaises qui servaient alors dans l’Armée rouge. Staline se satisfait de la liquidation des élites et de la résistance polonaises par les Allemands: cela fait d’autant moins d’obstacles pour l’implantation d’un gouvernement communiste après-guerre. Cet accord tacite entre Allemands et Soviétiques rappelle bien évidemment le Pacte Hitler-Staline signé en aout 1939 et qui prévoyait une attaque commune contre la Pologne et son partage entre les deux empires totalitaires.
Les Alliés, quant à eux, ne vont pas pleinement soutenir l’Insurrection de Varsovie. Ils ne disposent pas des moyens suffisants pour assurer un approvisionnement aérien massif et ne veulent pas froisser Staline. Ce dernier interdit même aux avions britanniques (souvent pilotés par des Polonais) de se poser sur les aéroports contrôlés par les Soviétiques. Churchill insistera, pas Roosevelt.
Abandonnée du monde entier, Varsovie agonise au cours du mois de septembre. La ville est presque intégralement rasée sur ordre de Hitler. Toute trace polonaise doit être effacée, comme un symbole de la volonté exterminatrice allemande dirigée contre cette ville qui lui a donnée tant de fil à retordre. Un an auparavant, elle s’était déjà soulevée contre lui : les Juifs du ghetto avaient pris les armes et opposé aux Allemands une dernière résistance, pour l’honneur. Cette fois-ci, c’est la totalité de la ville qui se dressait contre lui. 50 000 combattants polonais, rejoints par les survivants du ghetto, comme pour marquer à nouveau la fraternité d’armes et de destin entre Juifs et Polonais, deux nations prioritairement ciblées par l’idéologie génocidaire nazie.
Quelques mois plus tard, l’Armée rouge entre dans une ville en ruines et quasiment abandonnée. La population civile encore vivante avait été déportée par les Allemands. Seuls quelques centaines de Varsoviens se cachaient encore dans les décombres. Ils furent appelés les „Robinson de Varsovie”. Les communistes instaurent un gouvernement fantoche, qui dirigera la Pologne durant un demi-siècle. La ville aura ainsi été martyrisée jusqu’au bout.
Ces dernières années, d’intenses débats ont lieu en Pologne à chaque commémoration de l’insurrection de Varsovie. Certains commentateurs sont extrêmement critiques envers les responsables du déclenchement du soulèvement, parlant de „sacrifice inutile”, de „gâchis invraisemblable” voire même de „décision criminelle”, dénonçant l’impréparation des insurgés et leur manque d’équipement. D’autres, cependant, glorifient l’élan patriotique de la nation polonaise et son esprit de résistance, préférant mettre en cause l’abandon de Varsovie par les Alliés, l’accord tacite entre Allemands et Soviétiques et la volonté génocidaire des nazis.
Beaucoup de politiciens, notamment au centre et à gauche aimeraient que le sujet cesse de servir d’étendard patriotique, au profit d’une „réconciliation” avec l’Allemagne dans le cadre de la construction européenne, sur le modèle de la réconciliation franco-allemande incarnée par le duo de Gaulle- Adenauer.
Il existe néanmoins plusieurs différences entre la France et la Pologne. La première n’est pas sortie totalement ravagée par la guerre et n’a pas perdu 20% de sa population. Elle s’est retrouvée du bon côté du rideau de fer, n’a pas été occupée par l’Armée rouge et a pu bénéficier du plan Marshall et de la création de la CECA. Enfin, elle a reçu une zone d’occupation dans le sud-ouest de l’Allemagne. La Pologne, elle, a été la victime durant plus de cinq ans d’une politique génocidaire totale de la part des Allemands et des Soviétiques. La population juive du pays a été quasi intégralement exterminée et plusieurs millions de Polonais ont assassinés. La capitale a été rasée et plusieurs autres villes ont été totalement ou partiellement détruites. Les ressources et le patrimoine ont été pillés et n’ont jamais été rendus. Si la Pologne a récupéré des territoires à l’ouest à l’issue de la guerre (Prusse orientale, Poméranie, Silésie), elle en a perdu à l’est (région de Wilno, Bélarus, Galicie).
Le sort de la Pologne a donc sans doute été particulier: pays qui faisait partie du camp occidental contre l’Allemagne nazie en 1939, occupé par les Allemands et les Soviétiques, il a totalement perdu sa souveraineté et n’a pas collaboré, contrairement aux autres pays de la région; la ligne de front est passées plusieurs fois sur son territoire au cours de la guerre et au final il a été traité en pays vaincu, comme s’il avait fait partie de l’Axe. Ce sort a participé à la confusion de l’opinion publique occidentale sur le rôle de la Pologne pendant la guerre et a légitimement alimenté le ressentiment des Polonais. Cette injustice historique doit à un moment ou un autre être soldée, mais plus le temps passe, plus cela sera difficile à réaliser.
Réflexions na niedzielę
80. rocznica powstania warszawskiego
Największe powstanie w okupowanej Europie. Największy akt oporu przeciwko Niemcom w czasie II wojny światowej. Jedna z największych bitew toczonych jednocześnie przeciwko dwóm totalitarnym dyktaturom, która rozpoczęła się 1 sierpnia 1944 roku.
Przez dwa miesiące polski ruch oporu Armii Krajowej walczył z odwagą i poświęceniem przeciwko okupantowi, który miał ogromną przewagę liczebną i sprzętową. Ta odwaga zaskoczyła Niemców. Pomimo informacji o zbliżającym się ataku Niemcy ponieśli ciężkie straty i musieli ewakuować kilka centralnych dzielnic miasta już w pierwszych dniach powstania.
Niemcy, spychani przez słabo uzbrojonych polskich bojowników ruchu oporu, zostali doprowadzeni do szału. Erich von dem Bach-Zelewski, generał SS odpowiedzialny za obronę miasta, rozkazał swoim oddziałom nie brać jeńców i masakrować ludność cywilną Warszawy. Między 5 a 10 sierpnia mieszkańcy Woli byli systematycznie mordowani przez Niemców i ich rosyjskich, białoruskich i łotewskich kolaborantów. Zginęło od 50 000 do 100 000 osób (w sumie podczas walk latem 1944 r. zginęło 200 000 cywilów), co było bez wątpienia jedną z największych zbrodni popełnionych w tak krótkim czasie przez Niemców podczas II wojny światowej, obok eksterminacji 250 000 Żydów z Warszawy latem 1942 roku.
Te liczne akty przemocy nie obniżyły morale Polaków. Wręcz przeciwnie, ich motywacja została wzmocniona. Wiedzieli, że stawką jest przyszłość narodu. Po drugiej stronie Wisły pojawiły się wojska radzieckie, ale nie wykazywały zamiaru przyjścia z pomocą powstańcom, z wyjątkiem kilku polskich jednostek służących wówczas w Armii Czerwonej. Stalin był zadowolony z likwidacji przez Niemców polskiej elity i oporu, co oznaczało, że po wojnie było mniej przeszkód dla ustanowienia komunistycznego rządu. To milczące porozumienie między Niemcami i Sowietami przypominało pakt Hitler-Stalin podpisany w sierpniu 1939 roku, który przewidywał wspólny atak na Polskę i jej podział między dwa totalitarne imperia.
Jeśli chodzi o aliantów, nie poparli oni w pełni powstania warszawskiego. Nie mieli wystarczających środków, aby zapewnić masowe dostawy lotnicze i nie chcieli urazić Stalina. Przywódca ZSRR zabronił nawet brytyjskim samolotom (często pilotowanym przez Polaków) lądowania na lotniskach kontrolowanych przez Sowietów. Churchill nalegał, Roosevelt nie.
Opuszczona przez cały świat Warszawa umierała we wrześniu. Na rozkaz Hitlera miasto zostało niemal całkowicie zrównane z ziemią. Wszystkie ślady polskości miały zostać wymazane jako symbol eksterminacyjnej woli Niemiec skierowanej przeciwko miastu, które sprawiło im tyle kłopotów. Już rok wcześniej powstało ono przeciwko Niemcom: Żydzi z getta chwycili za broń i stawili ostatni opór w imię honoru. Tym razem (1 sierpnia 1944 roku) przeciwko Niemcom powstało całe miasto: 50 000 polskich bojowników, do których dołączyli ocaleni z getta, jakby po raz kolejny zaznaczając braterstwo broni i przeznaczenia między Żydami i Polakami, dwoma narodami, które były głównym celem nazistowskiej ideologii ludobójczej.
Kilka miesięcy później Armia Czerwona wkroczyła do zrujnowanego i praktycznie opuszczonego miasta. Ocalała ludność cywilna została deportowana przez Niemców. Tylko kilkuset warszawiaków wciąż ukrywało się w gruzach. Stali się oni znani jako „Robinsonowie Warszawy”. Komuniści utworzyli marionetkowy rząd, który rządził Polską przez pół wieku. Tym sposobem miasto zostało zamęczone do samego końca.
W ostatnich latach w Polsce toczy się ożywiona debata na temat upamiętnienia powstania warszawskiego. Niektórzy komentatorzy są bardzo krytyczni wobec osób odpowiedzialnych za rozpoczęcie powstania, mówiąc o „bezsensownym poświęceniu”, „niewiarygodnym marnotrawstwie”, a nawet „zbrodniczej decyzji”, potępiając nieprzygotowanie powstańców i ich brak wyposażenia. Inni jednak gloryfikują patriotycznego ducha narodu polskiego i jego tradycji oporu, woląc kwestionować porzucenie Warszawy przez aliantów, milczące porozumienie między Niemcami i Sowietami oraz ludobójcze zamiary nazistów.
Wielu polityków, zwłaszcza centrowych i lewicowych, chciałoby, aby temat ten przestał służyć jako sztandar patriotyczny, wielu chciałoby w ten sposób sprzyjać „pojednaniu” z Niemcami w ramach integracji europejskiej na wzór pojednania francusko-niemieckiego uosabianego przez duet de Gaulle-Adenauer.
Istnieje jednak szereg różnic między Francją a Polską. Francja nie wyszła z wojny całkowicie zniszczona i nie straciła 20 proc. ludności. Znalazła się po dobrej stronie żelaznej kurtyny, nie była okupowana przez Armię Czerwoną i mogła skorzystać z planu Marshalla i utworzenia EWWiS. Otrzymała również strefę okupacyjną w południowo-zachodnich Niemczech. Z drugiej strony Polska przez ponad pięć lat była ofiarą ludobójczej polityki prowadzonej przez Niemców i Sowietów. Ludność żydowska w kraju została niemal całkowicie eksterminowana, a kilka milionów Polaków zostało zamordowanych. Stolica została zrównana z ziemią, a wiele innych miast zostało całkowicie lub częściowo zniszczonych. Zasoby i dziedzictwo zostały zrabowane i nigdy ich nie zwrócono. Podczas gdy pod koniec wojny Polska odzyskała część terytorium na zachodzie (Prusy Wschodnie, Pomorze, Śląsk), straciła część terytorium na wschodzie (Wileńszczyzna, Białoruś, Galicja).
Los Polski był zatem niewątpliwie szczególny: kraj, który był częścią zachodniego obozu przeciwko nazistowskim Niemcom w 1939 r., okupowany przez Niemców i Sowietów, całkowicie utracił suwerenność i nie kolaborował z Hitlerem w przeciwieństwie do innych krajów w regionie; linia frontu przecinała jej terytorium kilka razy podczas wojny, a na koniec została potraktowana jako kraj pokonany, tak jakby była członkiem państw Osi. Ten los przyczynił się do dezorientacji zachodniej opinii publicznej na temat roli Polski w czasie wojny i słusznie podsycił polską gorycz. Ta historyczna niesprawiedliwość musi w pewnym momencie zostać rozliczona, ale im więcej czasu upłynie, tym będzie to trudniejsze.
Nathaniel Garstecka
