Reflexions na Niedzielę. Cztery błędy Francji
Swoimi refleksjami z Czytelnikami Gazety na Niedzielę dzieli się mieszkający wśród nas dziennikarz Nathaniel Garstecka. Refleksje o Polsce i Polakach, zdziwienia i fascynacje. Tekst publikujemy w językach francuskim i (poniżej) polskim.
Réflexions d’un dimanche
Les quatre erreurs de la France
La période que nous sommes en train de vivre depuis quelques années offre une possibilité inédite à certains pays d’améliorer leur position sur la scène internationale en général, européenne en particulier. Parmi ces pays, on peut citer la Pologne, l’Italie, la Suède et la France, chacun pour des raisons différentes.
L’invasion de l’Ukraine par la Russie a offert sur un plateau d’agent à la France une opportunité qui ne s’était plus présentée à elle depuis la chute du communisme puis l’élargissement de l’Union européenne aux pays de l’ancien bloc de l’est en 2004: celle de se positionner (à nouveau) comme grande force d’attraction en Europe centrale.
Ce n’est pas la première fois dans son histoire que Paris aurait pu jouer ce rôle. Dans sa volonté pluriséculaire d’encerclement du bloc germanique, elle a toujours cherché des alliés à l’est. Ce fut l’Empire Ottoman (avec François Ier), la République des deux nations ( Catherine de Médicis et le futur Henri III), l’Empire russe puis à nouveau la Pologne dans l’entre-deux-guerres.
La France a par ailleurs soutenu les aspirations indépendantistes des Polonais et des Tchèques, que ce soit au XIXème siècle ou au XXème. Ce faisant, elle a longtemps fait figure de puissance protectrice de cette région de l’Europe.
La chute de l’URSS a cependant rebattu les cartes. La narration sur la « fin de l’histoire » et les « dividendes de la paix » a gagné les esprits des élites et des diplomates français. Paris s’est totalement désintéressé du sort des pays « de l’est », préférant n’y voir que des débouchés économiques. Ainsi, dès le début des années 1990, la France commet l’erreur de laisser à l’Allemagne réunifiée les mains libres pour redéployer son influence en Pologne, en Tchécoslovaquie (puis en Tchéquie et en Slovaquie), en Hongrie ou dans les Balkans. François Mitterrand et Jacques Chirac considéraient que se réimplanter ouvertement en Europe centrale froisserait la Russie. Comme l’histoire nous l’a prouvé, Moscou n’a que faire de nos atermoiements de salon et n’a pas hésité à s’accorder avec Berlin sur le dos de Varsovie (avec le gazoduc Nord Stream par exemple).
La France, empêtrée dans sa vision gaulliste désuète des questions internationales, a préféré affirmé son « autonomie stratégique » par défiance envers les Etats-Unis et l’OTAN. En cela, maintenir de bonnes relations avec la Russie, au détriment des futurs partenaires et alliés européens, passait pour totalement légitime. La deuxième erreur commise à l’occasion fut la célèbre phrase prononcée par le président Chirac au moment de l’invasion de l’Irak : « Les pays d’Europe centrale ont perdu une occasion de se taire ». Cette preuve de mépris, de paternalisme et de condescendance à l’endroit des pays d’Europe centrale et orientale (les fameux « PECO ») a choqué entre autres les Polonais. Ces derniers ne cherchaient qu’à renforcer leurs liens avec l’Occident afin d’obtenir des garanties de sécurité contre le retour de l’impérialisme russe.
La première erreur avait eu comme conséquence de livrer l’Europe centrale à l’influence diplomatique et économique de l’Allemagne. La seconde y a entraîné l’entrée en force de l’influence stratégique et militaire des Etats-Unis, ce que pourtant la France avait cherché à éviter.
La frustration et le ressentiment des élites françaises à l’égard des peuples centre-européens en général, du peuple polonais en particulier, n’a fait que croître, sans que les élites parisiennes ne comprennent que c’étaient elles qui faisaient fausse route, décennie après décennie, président après président. Même le gouvernement bruxellophile de Donald Tusk (2007-2015) n’a pas provoqué de nette amélioration des relations entre la France et la Pologne. Et pour cause ! Nicolas Sarkozy n’a montré aucune volonté particulière de faire avancer les intérêts de la France en Europe centrale. Il s’est par contre opposé à l’intégration de l’Ukraine et de la Géorgie dans l’OTAN, ce qui s’est avéré être une grave faute.
La troisième erreur française à l’égard de la Pologne remonte à 2016 et à l’offensive lancée par les institutions européennes contre le gouvernement conservateur polonais fraîchement élu. Sous couvert d’accusations d’atteintes à l’Etat de droit, d’atteinte à l’indépendance de la justice et des médias, d’homophobie et de xénophobie, la Commission de Bruxelles gelé le versement des subventions dues à la Pologne. Paris a alors participé au tollé contre Varsovie et à l’isolement diplomatique du principal représentant de l’Europe centrale. Le gouvernement français est même allé jusqu’à envoyer l’un de ses ministres, Clément Beaune (alors secrétaire d’État chargé des Affaires européennes), enquêter sur les prétendues « zones sans LGBT » en Pologne, qui se sont juste avérées être de petites villes refusant l’entrée de l’activisme homosexualiste dans les écoles maternelles et primaires.
Cette ingérence politique, marquant les graves différences idéologiques entre l’Europe occidentale progressiste et l’Europe centrale conservatrice, a failli aboutir à un incident diplomatique. La France n’en a malheureusement retenu aucune leçon, enchaînant les gaffes à l’adresse des Polonais. le Président Macron a traité, par exemple, le Premier ministre Morawiecki d’ « antisémite d’extrême droite » et n’a pas davantage insisté pour remporter l’appel d’offre pour la construction de centrales nucléaires en Pologne.
La quatrième et dernière grande erreur française à ce jour est à aller chercher en 2021 et 2022. A ce moment, la Russie commençait à se préparer à envahir l’Ukraine. Il était important pour Moscou de faire monter la pression et les tensions entre alliés européens. Vladimir Poutine et Alexandre Loukachenko ont alors ouvert une nouvelle voie d’immigration illégale vers l’Europe, via le Bélarus. Les migrants irakiens, syriens et africains étaient attirés par des offres de vols pas chers en direction de Minsk et il leur était promis de pouvoir entrer dans l’Union européenne. Une fois au Bélarus, les clandestins étaient transportés et équipés par les services de Loukachenko, puis incités à attaquer la frontière avec la Pologne et la Lituanie. Cela a donné des scènes dantesques au printemps et à l’été 2021, quand des centaines d’immigrés illégaux prenaient d’assaut les postes-frontières polonais et les clôtures de sécurité. Malgré les appels à l’aide des autorités polonaises, Bruxelles et les dirigeants occidentaux ne sont pas intervenus et ont laissé la Pologne faire face seule à l’opération de déstabilisation russo-bélarusse.
En février 2022, la Russie a lancé son attaque contre l’Ukraine. Après avoir longtemps cherché à maintenir des relations correctes avec Moscou, la France a fini par se résigner et à hausser le ton. En même temps, l’Allemagne, privée du gaz russe bon marché, fragilisée par ses liens avec la Russie, et affaiblie par la paralysie du nouveau gouvernement de centre gauche d’Olaf Scholz, a vu son influence européenne s’effondrer. La France disposait alors, au printemps 2022, d’une fenêtre en or pour rompre avec l’inefficace et archaïque « couple franco-allemand » et construire autour d’elle un nouvel ordre européen, basé sur le considération mutuelle entre Etats membres et sur le respect de leurs différences.
Cependant, c’est la déception qui a finalement été au rendez-vous. La diplomatie française s’est distinguée par son immobilisme et sa passivité. L’Ukraine a pu constater le manque de fiabilité du Président Macron, qui « promet beaucoup d’armes mais en livre peu » (selon un diplomate allemand). L’arrivée au pouvoir du centre-gauche en Pologne n’a pas permis d’améliorer les relations franco-polonaises, malgré de belles promesses initiales.
La France n’a pas su, ou souhaité, une fois de plus, saisir sa chance. Ses élites croient sans doute que le leadership de l’Europe leur reviendra mécaniquement, sans qu’il y ait besoin d’y travailler spécifiquement. C’est faux. Les peuples de la « Nouvelle Europe » ne se jetteront pas dans les bras français si Paris refuse d’effectuer des gestes politiques à leur égard et comprendre leurs besoins. La France se comporte comme un garçon attiré par une fille toxique et méprisante, mais qui rejette avec condescendance les avances d’une autre fille, avec laquelle il a pourtant davantage d’affinités. Quand il comprendra qu’il a fait tout ce temps fausse route, il sera sans doute trop tard.
Réflexions na niedzielę
Cztery błędy Francji
Ostatnie kilka lat dało niektórym krajom bezprecedensową szansę na poprawę swojej pozycji na arenie międzynarodowej, a w szczególności w Europie. Do krajów tych należą między innymi Polska, Włochy, Szwecja i Francja, każdy z innych powodów.
Inwazja Rosji na Ukrainę dała Francji szansę, jakiej nie miała od upadku komunizmu i rozszerzenia Unii Europejskiej o kraje byłego bloku wschodniego w 2004 r. – pozycjonowania się (ponownie) jako główna siła przyciągania w Europie Środkowej.
Nie jest to pierwszy raz w historii, kiedy Paryż mógł odegrać taką rolę. W swoim wielowiekowym dążeniu do okrążenia bloku germańskiego zawsze szukał sojuszników na Wschodzie. Należały do nich Imperium Osmańskie (z Franciszkiem I jako królem Francji), Rzeczpospolita Obojga Narodów (Katarzyna Medycejska i Henryk Walezy), Imperium Rosyjskie, a następnie ponownie Polska w okresie międzywojennym.
Francja wspierała również aspiracje niepodległościowe Polaków i Czechów zarówno w XIX, jak i XX wieku. Czyniąc to, przez długi czas była postrzegana jako mocarstwo opiekuńcze w tej części Europy.
Upadek ZSRR spowodował jednak przetasowanie kart. W umysłach francuskich elit i dyplomatów zapanowała narracja o „końcu historii” i „dywidendzie pokojowej”. Paryż stracił zainteresowanie losem krajów „wschodnich”, woląc postrzegać je jedynie jako rynki zbytu. Na przykład na początku lat 90. Francja popełniła błąd, dając zjednoczonym Niemcom wolną rękę do przesunięcia swoich wpływów w Polsce, Czechosłowacji (a później w Czechach i na Słowacji), na Węgrzech i na Bałkanach. François Mitterrand i Jacques Chirac uważali, że otwarte przywrócenie francuskiej pozycji w Europie Środkowej mogłoby urazić Rosję. Jak pokazała historia, Moskwa totalnie obśmiewa nasze salonowe kunktatorstwo i nie zawahała się dojść do porozumienia z Berlinem kosztem Warszawy (na przykład w sprawie gazociągu Nord Stream).
Francja, uwikłana w przestarzałą gaullistowską wizję spraw międzynarodowych, wolała zapewnić sobie „strategiczną autonomię” na złość Stanom Zjednoczonym i NATO. Pod tym względem utrzymywanie dobrych stosunków z Rosją, ze szkodą dla przyszłych europejskich partnerów i sojuszników, wydawało się całkowicie uzasadnione. Drugim błędem było słynne zdanie wypowiedziane przez prezydenta Chiraca w czasie inwazji na Irak: „Europa Środkowa straciła okazję, by siedzieć cicho”. Ten pokaz pogardy, paternalizmu i protekcjonalności wobec krajów Europy Środkowo-Wschodniej (słynne „CEEC”) zszokował Polaków. Wszystko, czego chcieli, to wzmocnić swoje więzi z Zachodem, aby uzyskać gwarancje bezpieczeństwa przed powrotem rosyjskiego imperializmu.
Konsekwencją pierwszego błędu było oddanie Europy Środkowej pod dyplomatyczne i gospodarcze wpływy Niemiec. Drugi oznaczał, że strategiczne i militarne wpływy Stanów Zjednoczonych stały się silne w Europie Środkowej, czego przecież Francja starała się wstępnie uniknąć.
Frustracja i niechęć francuskich elit do narodów Europy Środkowej w ogóle, a Polaków w szczególności, tylko rosła, a paryskie elity nie rozumiały, że to one podążają złą drogą, dekada po dekadzie, prezydent po prezydencie. Nawet brukselofilski rząd Donalda Tuska (2007–2015) nie przyniósł wyraźnej poprawy stosunków między Francją a Polską. I nie bez powodu! Nicolas Sarkozy nie wykazywał szczególnej chęci do promowania interesów Francji w Europie Środkowej. Sprzeciwił się na przykład integracji Ukrainy i Gruzji z NATO, co okazało się błędem.
Trzeci błąd Francji w odniesieniu do Polski sięga 2016 r. i ofensywy rozpoczętej przez instytucje europejskie przeciwko nowo wybranemu konserwatywnemu rządowi polskiemu. Pod przykrywką oskarżeń o podważanie praworządności, podważanie niezależności sądownictwa i mediów, homofobię i ksenofobię brukselska Komisja zamroziła wypłatę należnych Polsce dotacji. Paryż przyłączył się do głośnych protestów przeciwko Warszawie i dyplomatycznej izolacji czołowego przedstawiciela Europy Środkowej. Francuski rząd posunął się nawet do wysłania jednego ze swoich ministrów, Clémenta Beaune’a (francuskiego sekretarza stanu ds. europejskich), w celu zbadania tak zwanych „stref wolnych od LGBT” w Polsce, które okazały się jedynie małymi miasteczkami odmawiającymi wpuszczenia aktywistów homoseksualnych do przedszkoli i szkół podstawowych.
Ta polityczna ingerencja, zaznaczająca poważne różnice ideologiczne między progresywną Europą Zachodnią a konserwatywną Europą Środkową, niemal doprowadziła do incydentu dyplomatycznego. Prezydent Macron na przykład nazwał premiera Morawieckiego „skrajnie prawicowym antysemitą”, nie nalegał też na wygranie przetargu na budowę elektrowni jądrowych w Polsce.
Czwarty i ostatni jak dotąd poważny błąd Francji został popełniony w 2021 i 2022 roku. W tym czasie Rosja zaczęła przygotowywać się do inwazji na Ukrainę. Dla Moskwy ważne było zwiększenie napięć między europejskimi sojusznikami. Władimir Putin i Aleksander Łukaszenka otworzyli nowy szlak dla nielegalnej imigracji do Europy, przez Białoruś. Iraccy, syryjscy i afrykańscy imigranci byli wabieni ofertami tanich lotów do Mińska i obietnicami możliwości wjazdu do Unii Europejskiej. Po przybyciu na Białoruś nielegalni imigranci byli transportowani i wyposażani przez służby Łukaszenki, a następnie podżegani do ataku na granicę z Polską i Litwą. Doprowadziło to do dantejskich scen wiosną i latem 2021 r., kiedy setki nielegalnych imigrantów szturmowały polskie posterunki graniczne i ogrodzenia. Pomimo apeli o pomoc ze strony polskich władz Bruksela i zachodni przywódcy nie interweniowali, pozostawiając Polskę samą w obliczu rosyjsko-białoruskiej operacji destabilizacji.
W lutym 2022 r. Rosja rozpoczęła atak na Ukrainę. Po długim okresie prób utrzymania dobrych stosunków z Moskwą Francja w końcu podniosła głos. W tym samym czasie Niemcy, pozbawione taniego rosyjskiego gazu, osłabione przez swoje powiązania z Rosją i przez paraliż nowego centrolewicowego rządu Olafa Scholza, odnotowały gwałtowny spadek swoich wpływów w Europie. Wiosną 2022 r. Francja miała doskonałą okazję do zerwania z nieefektywną i archaiczną „parą francusko-niemiecką” i zbudowania wokół niej nowego porządku europejskiego, opartego na wzajemnym szacunku między państwami członkowskimi i poszanowaniu ich różnic.
Ostatecznie jednak nastąpiło rozczarowanie. Francuska dyplomacja cechowała się inercją i biernością. Ukraina była świadkiem niewiarygodności prezydenta Macrona, który „obiecuje dużo broni, ale niewiele dostarcza” (według niemieckiego dyplomaty). Dojście do władzy centrolewicy w Polsce nie poprawiło stosunków francusko-polskich pomimo kilku początkowych obietnic.
Po raz kolejny Francja nie potrafiła lub nie chciała wykorzystać swojej szansy. Jej elity bez wątpienia wierzą, że przywództwo w Europie automatycznie przypadnie im, bez potrzeby szczególnej pracy nad nim. Ale to nieprawda. Narody „nowej Europy” nie rzucą się Francji w ramiona, jeśli Paryż odmówi wykonania wobec nich politycznych gestów i zrozumienia ich potrzeb. Francja zachowuje się jak chłopak, którego pociąga toksyczna i pogardliwa dziewczyna, ale który ignoruje i odrzuca prośby innej dziewczyny, z którą powinno go więcej łączyć – zanim zda sobie sprawę, że przez cały ten czas był na złej drodze, prawdopodobnie będzie już za późno.
Nathaniel Garstecka
