Ostatki – dowód na żywotność tradycyjnej Europy

Podczas gdy w Polsce obżarstwo przed Wielkim Postem kumuluje się w ostatni czwartek przed środą popielcową – w Europie i krajach, które przejęły europejskie tradycje ma to miejsce we wtorek, zwany Tłustym Wtorkiem. Podtrzymywanie tych tradycji dla wielu jest dowodem na siłę tradycji Europy – a nawet, że Europa ma chrześcijańskie korzenie. 

Samo słowo „karnawał” z definicji znaczy mniej więcej tyle samo co „ostatki” czy bardziej po staropolsku – „mięsopusty”: wywodzi się wszak od łacińskiego „carnem levare” czyli „rezygnować z mięsa”. Już od średniowiecza, gdy w całej Europie upowszechniła się tradycja obchodzenia Wielkiego Postu na serio, świętowano ostatnie dni przed czasem wyrzeczeń i umartwienia, folgując sobie z jedzeniem i obyczajami. To, co dziś rozumiemy jako karnawał – czas zabaw i wygłupów – był wówczas świętowany od czwartku poprzedzającego Wielki Post i oznaczał jedyny moment, gdy uchodziło folgowanie sobie w zachowaniu. Stąd tańce na ulicach, barwne korowody ludzi przebranych za różne – nieraz wstydliwe – postacie czy chodzenie od domu do domu by wyżebrać nieco jedzenia.

Większość krajów Europy – nawet te, w których katolicy czy ogólnie chrześcijanie stanowią obecnie mniejszość – mają ciągle żywe tradycje dotyczące przejścia z karnawału w czas Wielkiego Postu. Praktyczny powód był dawniej bardzo prosty: chodziło nie tyle o nacieszenie się ostatnimi chwilami zabawy ile o zjedzenie wszystkiego, co w poście będzie już zakazane. Stąd właśnie „tłusty wtorek”, jak w większości miejsc nazywa się ów ostatkowy dzień, co roku przechodzi także współcześnie pod znakiem zjadania najróżniejszych słodkich i tłustych wypieków.

W wielu miejscach Europy szczególnie w mniejszych miasteczkach czy na wsiach przetrwały najróżniejsze dawne ostatkowe zwyczaje: gdzieniegdzie we Francji, Szwajcarii czy Hiszpanii dzieci nawet współcześnie chodzą po domach prosząc o słodycze.

Chociaż to, co przetrwało do dziś jest tylko cieniem dawnych hucznych zabaw, śledząc poszczególne tradycje europejskich krajów dotyczące przejścia z okresu zabaw do okresu postu widać pozostałości tego, jak wyglądało to zaledwie kilka pokoleń wstecz.

Wszędzie właściwy karnawał oznaczał ostatnie 7 dni przed Popielcem – stąd zachowana w Polsce tradycja Tłustego Czwartku. Właśnie w czwartek zaczynały się zabawy, barwne korowody i obżarstwa, które potem przechodziły na kolejne dni, z wyłączeniem piątku. W niektórych krajach – zwłaszcza w państwach Północy, takich jak Islandia, Dania, Finlandia, Norwegia czy Estonia – najwięcej tradycji wiązało się z poniedziałkiem. Europejskie tradycje zostały razem z kolonizacją przetransportowane za ocean i gdzieniegdzie, jak w Nowym Orleanie czy Rio de Janeiro – przetrwały jako najsłynniejsze do dziś.

W Finlandii w Ostatki czyli tłusty wtorek obchodzi się pod nazwą Laskiainen. Ten dzień jest dniem wolnym dla uczniów i studentów, którzy spędzają go na wspólnych spotkaniach lub zabawach na śniegu. Zajadają się słodkimi bułkami z nadzieniem malinowym o nazwie semla. Tradycyjnie tego dnia jada się również zupę grochową oraz typowe fińskie naleśniki z dżemem.

Szwecja obchodzi fettisdag pod hasłem objadania się słodkimi bułkami semla. W przeciwieństwie do Finlandii są one wypełnione kremem migdałowym. W całej Szwecji tylko w 2022 r. sprzedano w tłusty wtorek ok. 6 mln semli. Dawniej był to dzień, który oprócz tłustych potraw wypełniony był zabawami (zwanymi także grami wtorkowymi) i świątecznymi tradycjami. Słynna była tradycja bitew suchym ryżem. Reformacja ukróciła większość tych zabaw, ale gdzieniegdzie na wsiach przetrwały do dziś.

Islandia – Według miejscowej tradycji w Fattiday zwyczajem pozostaje spożywanie zupy grochowej i solonego mięsa jagnięcego.

Włochy (Martedi Grosso)– Wtorek to to obok poprzedzającego go czwartku najważniejszy dzień karnawału, zwany Giovedí Grasso (Tłusty Czwartek), który stanowi oficjalny początek obchodów. Najsłynniejsze karnawały w północnych Włoszech to Wenecja, Viareggio i Ivrea, podczas gdy w południowych Włoszech bardziej popularny jest ten w Sartiglii na Sardynii. W miejscowości Ivrea przetrwała charakterystyczna tradycja karnawałowa polegająca na Bitwie na Pomarańcze. W całych Włoszech je się tego dnia różne słodkie wypieki, m.in. tutejsze odmiany naszych faworków.

Francja (Mardi Gras) Karnawał obchodzi się tu w ostatnie dni poprzedzające właściwy Mardi Gras (tłusty wtorek). W niektórych miejscowościach dzieci przebierają się i dzwonią do drzwi, prosząc o smakołyki. Kiedy wracają do domu, jedzą naleśniki całą rodziną. Przetrwały francuskie przysłowia związane z tym dniem np. „Quand Mardi gras est de vert vêtu, Pâques met des habits blancs” (Kiedy Mardi Gras ubrany jest na zielono, Wielkanoc nosi białe ubranie) albo „Mardi gras sous la pluie, l’hiver s’enfuit” (Mardi Gras w deszczu, zima ucieka)

Wielka Brytania (Fat Tuesday albo Pancake Day) – po dawnych zabawach karnawałowych do dziś przetrwał tylko zwyczaj jedzenia tego dnia naleśników. 

Niemcy (Fastnachtsdienstag) W wielu miejscach Niemiec przetrwały tradycyjne bale czy korowody karnawałowe odbywające się w miastach weekend poprzedzający tłusty wtorek. W sam Fastnachtsdienstag tradycyjnie zjada się słodkie wypieki, przede wszystkim quarkbällchen – małe pączki zrobione z ciasta serowego

Belgia (Mardi Gras) – Najsłynniejszą tradycją związaną z ostatnimi dniami przed Wielkim Postem pozostaje trwający trzy dni Karnawał w Binche w pobliżu Mons. Ostatni dzień to właśnie Mardi Gras . Artyści znani jako Gilles noszą kostiumy wykonane w barwach narodowych: czerwonym, czarnym i żółtym. Podczas parady rzucają w tłum pomarańcze. W 2003 roku tradycja ta została wpisana na listę Niematerialnego Dziedzictwa UNESCO. 

Grecja (Tsiknopepti) – choć Grecy jako prawosławni mają inny kalendarz świąt – także Wielkanocy – tu również funkcjonuje coś na wzór naszego Tłustego Czwartku. Tego dnia zgodnie ze zwyczajem należy spożyć całe mięso, które zostałoby do Postu. 

Anna Druś