Kiedy edukacja pada, czas wziąć sprawy w swoje ręce. Lista 20 książek o historii, które trzeba przeczytać, żeby wiedzieć
Oto lista „Gazety na Niedzielę”: 20 książek, które warto przeczytać, by zrozumieć przeszłość i rozbudzić pasję do historii w sobie i innych. Dzięki nim można nie tylko zanurzyć się w fascynującej lekturze, od której trudno się oderwać, ale również dogłębnie poznać i pojąć wybrane zagadnienia z przeszłości o fundamentalnym znaczeniu dla polskiej i europejskiej tożsamości oraz rozwoju cywilizacji.
Wśród wybranych pozycji znajdują się zarówno dzieła popularnonaukowe napisane porywającym, literackim językiem, jak i takie, których akademicka narracja przyjmuje kształt trudnej, lecz nienagannej i klarownej polszczyzny. Oczywiście, wielu wybitnych historyków i wiele znakomitych książek nie znalazło się w tym zestawieniu z uwagi na ramy objętościowe. Lista nie ma jednak charakteru rankingowego, lecz informacyjny. Nie jest to wykaz 20 „najlepszych” książek historycznych. Literatura z tego zakresu – tak naukowa, jak popularyzatorska – jest zbyt bogata, by szczególnie ważne i cenne pozycje ograniczać do listy 20, 100 czy nawet 200 tytułów. Ich zestawienie jakościowe i uszeregowanie od lepszych do najlepszych, jest jeszcze trudniejsze, a w gruncie rzeczy niemożliwe. Jak uczciwie porównać doskonałe dzieło na temat myśli starożytnej z perfekcyjnym portretem życia politycznego Rzeczpospolitej? To jak wybór między Michałem Aniołem a Leonardem Da Vincim, Mikołajem Kopernikiem a Marią Skłodowską-Curie, Izaakiem Newtonem a Albertem Einsteinem. Z tego powodu prezentujemy wybrane książki w zestawieniu chronologicznym, kierując się epoką, której dane dzieło dotyczy.
Na liście znalazły się wyłącznie takie książki, które zostały wydane w języku polskim. Żaden autor nie pojawia się w wykazie więcej niż raz, choć w niektórych przypadkach mowa nie o pojedynczych tytułach, ale o serii książek, które można traktować zbiorczo jako jedną całość.
Oto zestawienie 20 wartościowych książek o historii, które trzeba przeczytać:
Toby WILKINSON, „Powstanie i upadek starożytnego Egiptu”
Starożytny Egipt był najdłużej istniejącym państwem w historii. Od momentu jego powstania do narodzin Kleopatry minęło więcej lat, niż od ery Kleopatry do chwili obecnej. Mimo to o starożytnym Egipcie wiemy stosunkowo niewiele. To, co wiadomo dzięki szczątkowym źródłom, doskonale zebrał i opisał wybitny specjalista od tego okresu Toby Wilkinson. Autor opisuje najważniejsze i najciekawsze momenty w dziejach starożytnego państwa egipskiego. Skupia się zarówno na faraonach, jak i życiu społecznym, obyczajach oraz wierzeniach ich poddanych. Trudno sobie wyobrazić, by syntetyczne i inspirujące przedstawienie przeszło trzech mileniów na zaledwie kilkuset stronach mogło skończyć się w sposób bardziej udany, niż w przypadku Wilkinsona.
Aleksander KRAWCZUK, „Poczet cesarzy rzymskich”
Pozycja obowiązkowa dla każdego, kto interesuje się epoką starożytną. Aleksander Krawczuk, najwybitniejszy polski historyk dziejów starożytnych, stworzył dzieło, które w warstwie stylistycznej przypomina dobrą powieść, a w warstwie merytorycznej prezentuje poziom akademicki. Autor wprowadza czytelnika w meandry rzymskiej polityki w okresie Cesarstwa. Przedstawia wkład poszczególnych władców w rozwój rzymskiej państwowości, kultury i społeczeństwa. Lektura ułatwia zrozumienie najważniejszych epizodów w dziejach Cesarstwa Rzymskiego. Pozwala również dostrzec rys psychologiczny postaci, które w pierwszych stuleciach naszej ery decydowały o losach Europy.
Anna ŚWIDERKÓWNA, „Hellada królów”
Jedna z najbardziej pasjonujących książek historycznych na temat dziejów starożytnej Grecji, która ukazała się w języku polskim. Piękny, literacki język autorki wprowadza czytelnika w świat epoki hellenistycznej – często pomijanej lub traktowanej po macoszemu przez polskie podręczniki szkolne. Książka nie tylko umożliwia zdobycie wiedzy na temat tego wyjątkowego okresu, ale również oddziałuje na wyobraźnię. Rozbudza fascynację światem starożytnym, skłania do dalszej, samodzielnej eksploracji dziejów ogromnego państwa, które pozostawił po sobie Aleksander Wielki.
Dan JONES, „Świt królestw. Jasna historia wieków ciemnych”
Jednym z najbardziej powszechnych i najsilniej utrwalonych kulturowo mitów jest przekonanie, że średniowiecze było erą zacofania, ciemnoty i wszechogarniającego strachu przed niewidzialną ręką Boga z jednej strony, a karzącą ręką Kościoła z drugiej. Dan Jones rozprawia się z tym mitem po mistrzowsku. Pokazuje średniowiecze inne niż to, które znamy z podręczników szkolnych – bliższe źródłom i rzeczywistemu obrazowi tamtych czasów. Książka nie skupia się na dziejach politycznych, ale na przedstawieniu realiów świata średniowiecznego i życiu ówczesnych ludzi. Autor wyjaśnia także jak średniowiecze wpłynęło na dalszy bieg historii i co pozostało nam z tamtej ery do dziś.
Jacques LE GOFF, „Święty Ludwik”
Trudno wybrać jedną książkę spośród dzieł tak wybitnej postaci, jak Jacques Le Goff. Właściwie wszystko co Francuz napisał o średniowieczu, jest warte szczególnej uwagi – poszerza horyzonty, prowokuje do stawiania nieszablonowych pytań, przybliża do zrozumienia epoki i człowieka tamtych czasów. Pośród licznych, kunsztownych prac Le Goffa, znajduje się „Święty Ludwik” – perła w koronie jego twórczości, arcydzieło literatury historycznej, wzorzec dla każdego badacza historii. Przyjęło się nazywać tę pozycję „antybiografią”. W dziele nie chodzi bowiem o przedstawienie panowania króla Francji Ludwika Świętego, ale pokazanie na przykładzie monarchy i jego czasów, jak funkcjonowała mentalność ludzi tamtej epoki. Lektura obowiązkowa nie tylko dla pasjonatów średniowiecza, nie tylko dla miłośników historii, ale dla każdego, kto odczuwa przyjemność, obcując z literaturą.
Andrzej NOWAK, „Dzieje Polski”
„Dzieje Polski” to monumentalna seria książek jednego z najwybitniejszych polskich historyków – Andrzeja Nowaka. Dotychczas ukazało się sześć tomów, które obejmują okres od powstania polskiej państwowości do 1673 r. Autor posługuje się polszczyzną najwyższej próby, a sposób prowadzenia narracji wciąga czytelnika i zachęca do dalszej lektury. Poszczególne tomy „Dziejów Polski” to elementy większej całości, która finalnie ma przybrać kształt kompleksowej opowieści o historii państwa i narodu polskiego – nie tylko o sprawach politycznych, ale też o rodzimej kulturze i tożsamości. Andrzej Nowak korzysta nie tylko z ogromu źródeł, ale również z najnowszych zdobyczy historiografii w poszczególnych dziedzinach. Dzięki temu seria książek o dziejach Polski ma charakter nowoczesnej i nowatorskiej opowieści o klasycznych zagadnieniach rodzimej historii. Autor nie koncentruje się jedynie na przywoływaniu i opisywaniu kolejnych faktów, ale umiejętnie wplata je w narrację, w celu wyjaśnienia sensu kluczowych procesów powodujących dziejami Polski. Lektura książek z tej serii pozwala nie tylko poznać, ale również zrozumieć istotę polskich losów oraz pojąć jak rzutują one na miejsce Polski we współczesnym układzie sił i międzynarodowych zależności. Poszczególne pozycje z serii „Dzieje Polski” to nie jedyne prace Andrzeja Nowaka, które mogłyby znaleźć się na tej liście. Szereg innych książek jego autorstwa prezentuje najwyższą jakość merytoryczną i stylistyczną, a co najważniejsze, przybliża do rozumienia przeszłości i umocowanej w niej teraźniejszości.
Dariusz A. SIKORSKI, „Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Rozważania nad granicami poznania historycznego”
Wczesne dzieje polskiej państwowości to temat o fundamentalnym znaczeniu dla kształtu świadomości historycznej Polaków. Mało kto opisuje to zagadnienie tak dobrze i kompleksowo, jak Dariusz A. Sikorski – jeden z najwybitniejszych polskich mediewistów. Lektura tej książki pozwoli czytelnikowi uzmysłowić sobie, jak niewiele wiadomo o początkach państwa polskiego, skąd w ogóle historycy czerpią na ten temat informacje, jak rodzą się rozmaite teorie i czemu bywają ze sobą sprzeczne. Okazuje się, że w istocie 966 r. nie jest wcale pewną datą chrztu Mieszka I, a szereg innych twierdzeń, które powszechnie uchodzą za kanon wiedzy na temat początków Polski, wymaga poważnego przemyślenia i weryfikacji. Dzięki tytułom takim jak ten, łatwiej uzmysłowić sobie na czym polega różnica między trzema wymiarami faktu: 1. tym, co rzeczywiście miało miejsce w przeszłości, 2. późniejszą analizą i interpretacją owych wydarzeń przez profesjonalnych historyków, 3. wiedzą utrwaloną w pamięci zbiorowej.
Fernand BRAUDEL, „Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm (XV-XVII wiek)”
Podobnie jak w kontekście Jacquesa Le Goffa i Andrzeja Nowaka, również w przypadku dorobku Fernanda Braudela trudno ograniczyć się do jednej, wyróżniającej się pozycji godnej polecenia. Braudel był arcymistrzem w swoim fachu. Wielu historyków uważa go za najwybitniejszego przedstawiciela tej dyscypliny naukowej. Jego najważniejszym dziełem jest monumentalne, dwutomowe dzieło „Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II”. Nie jest to jednak pozycja, od której warto zaczynać czytanie Braudela. Budzi słuszny podziw i zachwyt, jest szczytowym przejawem tego, co historyk może osiągnąć swoją pracą, lecz jednocześnie wymaga od czytelnika odpowiedniego przygotowania i bywa trudna do przebrnięcia nawet dla profesjonalnych badaczy historii. Z tego powodu postanowiliśmy wskazać inne doskonałe dzieło francuskiego mistrza – trzytomową „Kulturę materialną, gospodarkę i kapitalizm (XV-XVII wiek)”. Braudel opisuje kluczowe procesy kształtujące rozwój kultury i gospodarki od schyłku średniowiecza po początki I rewolucji przemysłowej – na czterech kontynentach. Dużo uwagi poświęca również życiu codziennemu. Autor wykonał tytaniczną, drobiazgową pracę nad źródłami oraz ich analizą, a efekty swoich badań przedstawił w klarowny i przystępny sposób. Dla większości historyków stworzenie podobnego dzieła jest nieosiągalne. W przypadku Braudela to jedno z arcydzieł historiografii, które wyszły spod jego pióra.
Marian MAŁOWIST, „Konkwistadorzy portugalscy”
Książka jednego z najwybitniejszych polskich historyków doby XX wieku przybliża realia epoki wielkich wypraw geograficznych. Marian Małowist nie tylko dokładnie i pasjonująco opisuje podboje Portugalczyków, ale kreśli portret tamtych czasów. Zamorskie wyprawy ukazuje w kontekście stosunków politycznych, gospodarczych i społecznych państwa portugalskiego oraz całej Europy. Pochyla się również nad tym, w jaki sposób w dziejach ludzkości dochodzi do momentów przełomowych, rewolucyjnych – takich, jak w erze wielkich odkryć geograficznych. Jakie warunki muszą zaistnieć, by tak się stało? Jakie znaczenie odgrywają wybitne jednostki? Odpowiedzi na te i inne pytania Marian Małowist udziela w znakomitym stylu, dzięki czemu książkę czyta się nie jak nudny traktat historyczno-filozoficzny, ale jak najlepszą powieść.
Dorota PIETRZYK-REEVES, „Ład Rzeczypospolitej. Polska myśl polityczna XVI wieku a klasyczna tradycja republikańska”
Jedna z najważniejszych książek na temat historii polskiej myśli politycznej. Pozwala zrozumieć sens tej ostatniej w złotym okresie Rzeczpospolitej i poznać sposób myślenia elit szlacheckich o państwie, wolności, praworządności, cnocie, prawach i obowiązkach obywatela oraz szeregu innych kategorii fundamentalnych dla funkcjonowania republiki. Dzięki tej lekturze łatwiej zrozumieć, dlaczego Rzeczpospolita Obojga Narodów przyjęła taki, a nie inny kształt ustrojowy. Znajomość tego tytułu uzbraja czytelnika w oręż przeciw mitom na temat polskiej szlachty. To lektura trudna, o charakterze akademickim, napisana jednak bardzo klarownym językiem, a także pomyślana w sposób bardzo logiczny i spójny.
Richard BUTTERWICK-PAWLIKOWSKI, „Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej (1733-1795)”
Doskonałe studium ostatnich sześciu dekad istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wyjaśnia przyczyny upadku państwa polsko-litewskiego, trafnie i dogłębnie charakteryzuje jego problemy oraz potencjał do naprawy. Autor kreśli portret ówczesnych elit, przedstawia ich motywacje, dylematy i wewnętrzne napięcia. Dzieje Rzeczpospolitej wpisuje w szerszy kontekst europejski. Narrację prowadzi w sposób ciekawy i przystępny, dzięki czemu „Światło i płomień…” to lektura dla wszystkich – profesjonalnych badaczy, pasjonatów, a także tych, którzy dopiero zaczynają interesować się historią.
Larry WOLFF, „Wynalezienie Europy Wschodniej. Mapa cywilizacji w dobie Oświecenia”
Książka Larry’ego Wolffa poświęcona jest analizie sposobów postrzegania Europy Wschodniej przez mieszkańców krajów Zachodu w epoce Oświecenia. Autor wyjaśnia jak powstawały stereotypy na temat wschodniej części Starego Kontynentu, szuka ich źródeł oraz stawia pytanie, do jakiego stopnia XVIII-wieczne schematy są obecne do dziś na mentalnej mapie Europy. Opisuje także konsekwencje takiego sposobu myślenia oraz ich wpływ na dramatyczne losy Europy Wschodniej.
Andrzej CHWALBA, „Samobójstwo Europy”
Historycy do dziś szukają odpowiedzi na pytanie, dlaczego Europa poszła na wojnę w 1914 roku. Zastanawiają się również nad konsekwencjami tego dramatycznego konfliktu, który pochłonął miliony istnień i walnie przyczynił się do utraty przez mocarstwa europejskie pozycji hegemona na scenie międzynarodowej. Niezwykle udaną próbę kompleksowego zmierzenia się z tematem I wojny światowej podjął wybitny polski historyk Andrzej Chwalba. W toku narracji doskonały styl łączy się z walorami merytorycznymi najwyższej klasy. Dzięki lekturze „Samobójstwa Europy” czytelnik uzmysłowi sobie jak silne piętno odcisnął ów konflikt na krajach Starego Kontynentu i dlaczego na Zachodzie to właśnie pierwsza, nie druga wojna światowa jest uznawana za najbardziej tragiczny konflikt w dziejach Europy.
Antony BEEVOR, „Druga wojna światowa”
Liczące ponad tysiąc stron, monumentalne dzieło Antonego Beevora powszechnie uznawane jest jedną z najlepszych książek dotyczących II wojny światowej. Liczne grono czytelników to właśnie tę pozycję wskazuje jako numer 1. Autorowi udało się w sposób syntetyczny, możliwie kompleksowy i przystępny zarazem przedstawić tematykę jednego z najważniejszych konfliktów w dziejach, który ukształtował świat, w jakim obecnie żyjemy. Nie sposób przejść obojętnie obok tej książki – dzieła życia jednego z najwybitniejszych badaczy historii XX wieku.
Volker URLLICH, „Hitler. Narodziny zła 1889-1939” oraz „Hitler. Upadek zła 1939-1945”
Dzieło dwutomowe, jedna z najdoskonalszych biografii Adolfa Hitlera – w Niemczech uznawana za najważniejszą. Dzieło monumentalne (łącznie oba tomy liczą niemal 1900 stron), zawierające nie tylko opis poszczególnych etapów życia Führera, ale także pogłębioną analizę jego osobowości. Narracja jest niezwykle drobiazgowa, lecz jej zasadniczy cel – próba zrozumienia psychologii postępowania Hitlera – nie ginie w gąszczu szczegółów. Każda informacja ma swoją funkcję, a zakres wykorzystanych źródeł budzi szacunek nawet wśród najbardziej wymagających czytelników.
Grzegorz MOTYKA, „Od rzezi wołyńskiej do Akcji »Wisła«. Konflikt polsko-ukraiński 1943-1947”
Grzegorz Motyka należy do wąskiego grona czołowych badaczy zajmujących się tematyką rzezi wołyńskiej. Autor w chłodny i analityczny sposób, korzystając z szerokiej gamy polskich i ukraińskich źródeł, przedstawia problematykę niezwykle trudną i skomplikowaną, a zarazem jedną z najważniejszych we współczesnym dyskursie publicznym. Dzieło o największym ciężarze gatunkowym, napisane w sposób przystępny, zrozumiały i wyjątkowo rzetelny – z wyczuciem przedstawiające fakty. Wspólnie z książką „Wołyń ’43”, stanowi ważny wkład Grzegorza Motyki w badania nad rzezią wołyńską i relacjami polsko-ukraińskimi w XX wieku.
„Czarna księga komunizmu”, praca zbiorowa pod red. Stéphana COURTOIS
Praca zbiorowa pod redakcją wybitnego francuskiego historyka Stéphana Courtois, w której grono międzynarodowych specjalistów kompleksowo i wielowymiarowo opisuje problematykę komunizmu – jego podstaw ideologicznych, zbrodni, sposobów oddziaływania. Dzieło uzmysławia daleko idące konsekwencje wcielenia w życie jednej z najbardziej zbrodniczych ideologii w dziejach ludzkości. Pokazuje w jaki sposób władze komunistyczne przez dziesiątki lat praktykowały zbrodnię jako normalny środek prowadzenia polityki. Książka próbuje również udzielić odpowiedzi na pytanie, dlaczego idea komunizmu niemal natychmiast przekształciła się w krwawą dyktaturę, a następnie w zbrodniczy reżim. Traktuje tym samym o tematyce ważkiej, niezmiennie aktualnej i potrzebnej – szczególnie w obliczu zbrodniczych działań Federacji Rosyjskiej, spadkobierczyni i następczyni Związku Sowieckiego.
Jerzy EISLER, „Polski rok 1968”
Najważniejsza praca na temat Marca 1968 r. i jedna z najlepszych książek podejmujących tematykę tzw. „polskich miesięcy”. Jerzy Eisler, wytrawny znawca epoki, wybitny badacz historii PRL-u, umiejętnie i wieloaspektowo przedstawia problematykę wydarzeń, które przeszły do historii jako „Marzec ’68”. Książka nie tylko prezentuje najwyższą jakość merytoryczną, ale jest także wciągającą i dobrze napisaną lekturą. Nie tylko opisuje, ale również dogłębnie wyjaśnia podjęte w niej zagadnienie, przybliżając do zrozumienia mechanizmów rządzących polską polityką w latach 60. XX w., jak i charakteru ówczesnych napięć społecznych.
Andrzej FRISZKE, „Rewolucja Solidarności 1980-1981”
Jedna z najważniejszych prac na temat Karnawału „Solidarności”, opisująca przebieg wydarzeń między podpisaniem porozumień sierpniowych a wprowadzeniem stanu wojennego. Sam Andrzej Friszke, jeden z najwybitniejszych polskich historyków, opisał swą książkę jako zarazem „biografię polityczną Jacka Kuronia, historię »Solidarności«, ale też historię polskiego kryzysu 1980–1981”. Pozycja obowiązkowa dla wszystkich chcących zrozumieć fenomen „Solidarności” oraz doniosłość zdarzeń, które do dziś rezonują w polskiej przestrzeni publicznej.
Mateusz WYŻGA, „Chłopstwo, historia bez krawata”
Współcześnie na polskim rynku wydawniczym pojawia się coraz więcej książek poświęconych historii chłopów. Moda na ludowość jest obecna również w kinie oraz w muzyce. Niestety znaczna część prac popularnonaukowych lub noszących znamiona naukowości powiela mity i szkodliwe stereotypy na ten temat. Do najlepszych książek w nurcie tzw. „ludowej historii Polski” – najsolidniej uargumentowanych, analizujących źródła z zachowaniem kluczowych zasad warsztatu historyka (co w tym temacie należy do rzadkości) – należy „Chłopstwo, historia bez krawata” autorstwa Mateusza Wyżgi. Lektura jest napisana lekkim, przystępnym językiem. Zachowuje przy tym niezbędne walory merytoryczne. Autor nie szuka sensacji, ale stara się opisać rzeczywistość taką, jaką zastał w źródłach. Obok dzieła Andrzeja Chwalby i Wojciecha Harpula pt. „Cham i pan. A nam, prostym, zewsząd nędza?”, książka Mateusza Wyżgi jest najbardziej godną uwagi pozycją poświęconą realiom życia chłopów na ziemiach polskich.
Patryk Palka
