Zdarzyło się w XX wieku (7)

„Zdarzyło się w XX wieku” Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (26 listopada-2 grudnia 2023 r.).

W nocy z 27 na 28 listopada 1942 r. rozpoczęła się masowa akcja wysiedlenia i eksterminacji Polaków przez okupacyjne władze niemieckie na Zamojszczyźnie. Była to realizacja polityki Lebensraum, tworzenia nowej przestrzeni życiowej dla Niemców, mających zasiedlać kolejne tereny ziem polskich włączonych do Generalnego Gubernatorstwa. Decyzją Heinricha Himmlera, to Zamojszczyzna miała stanowić pierwsze miejsce osiedleń kolonistów niemieckich. Za działania wysiedleńcze odpowiadał Odilo Globocnik, szef SS i policji Dystryktu Lubelskiego GG.

Symbolem okrucieństwa Niemców był los „Dzieci Zamojszczyzny”. W trakcie tych działań wysiedlono z ok. 300 wsi  blisko 100 tys. Polaków, wśród których znalazło się 30 tys. dzieci, 10 tys. spośród nich zginęło bądź zaginęło. 

Mieszkańcy mieli godzinę na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy, cały majątek mieli obowiązek pozostawić na miejscu. Część z nich wywieziono do prac fizycznych w głąb Rzeszy, innych, w tym niezdolnych do pracy skierowano do obozów koncentracyjnych, pozostałych mordowano na miejscu. Ponad 4,5 tys. polskich dzieci wywieziono do zniemczenia. Los pozostałych dopełnił się w KL Auschwitz, gdzie mordowano je zastrzykami z fenolu. Wywózki i mordy dotyczyły mieszkańców powiatów biłgorajskiego, tomaszowskiego, hrubieszowskiego i zamojskiego. Miejsce wywożonych Polaków zajmowali niemieccy osadnicy a także Ukraińcy. Akcja wysiedleńcza została zakończona w sierpniu 1943 r. 

Dnia 28 listopada 1943 r. rozpoczęła się w Teheranie pierwsza z trzech konferencji tzw. Wielkiej Trójki, w której wzięli udział przywódcy ówczesnych największych mocarstw światowych: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Sowieckiego. Konferencja przywódców koalicji antyniemieckiej była pierwszą podczas której omówiono strategię walki z Hitlerem a także architekturą ładu światowego po zakończeniu II wojny światowej. Kolejne ustalenia zapadły podczas konferencji w Jałcie, w lutym 1945 r. i Poczdamie latem 1945 r. Obrady trwały do 1 grudnia.

W konferencji teherańskiej przy jednym stole usiedli Franklin Delano Roosevelt, prezydent Stanów Zjednoczonych, Winston Churchill, premier Wielkiej Brytanii i Józef Stalin, przywódca ZSRS. Politycy zachodni nie mieli oporów by we wspólnych rozmowach wziął udział Józef Stalin, ten który we wrześniu 1939 r. w sojuszu z Adolfem Hitlerem rozpoczął II wojnę światową poprzez agresję na Polskę, skutkującą faktycznym rozbiorem II RP. Celem nadrzędnym było pokonanie III Rzeszy Niemieckiej, a gwarantem skutecznego rozprawienia się z hitlerowcami był Związek Sowiecki, zaatakowany w czerwcu 1941 r. przez dotychczasowego koalicjanta. W tym momencie układ sojuszy światowych uległ gwałtownej zmianie.

Przywódcy trzech państw zobowiązali się do tego, że nie będą indywidualnie dążyć do jakichkolwiek porozumień pokojowych z III Rzeszą, celem nadrzędnym było doprowadzenie do jej pokonania i zmuszenia do bezwarunkowej kapitulacji. Ustalenia konferencji w Teheranie dotyczyły także otwarcia drugiego frontu w Europie Zachodniej, co nastąpiło w czerwcu 1944 r. lądowaniem wojsk alianckich w Normandii 

Dla Polski ustalenia teherańskie, przypieczętowane ustaleniami jałtańskimi były tragiczne. W Teheranie ponad głowami Polaków ustalono arbitralnie, że nowa granica wschodnia pomiędzy Polską a ZSRS będzie przebiegała na linii Curzona. Tym samym połowa terytorium przedwojennej Rzeczpospolitej miało przypaść Stalinowi. Polska znalazła się także w strefie operowania wojsk Armii Czerwonej, co de facto niosło ze sobą konsekwencje w postaci przejęcia kontroli nad zajmowanymi terenami. Pozorne „wyzwolenie” stawało się zatem faktycznym zniewoleniem. Ponadto, podjęto wzajemne zobowiązania dotyczące podziału Niemiec na strefy okupacyjne. Sowiecka miała przylegać bezpośrednio do Polski, przez którą miały przebiegać szlaki komunikacyjne. 

Wieczorem 30 listopada 1988 r. odbyła się debata telewizyjna, w której wzięli udział Lech Wałęsą i Alfred Miodowicz. Obaj byli liderami dwóch największych organizacji związkowych. Zdelegalizowanej przez władze komunistyczne w 1981 r. Solidarności oraz koncesjonowanego przez partię Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych. Debata dotyczyła bieżącej sytuacji politycznej oraz funkcjonowania związków zawodowych w Polsce.

Miodowicz miał silną pozycję, był członkiem Komitetu Centralnego i Biura Politycznego PZPR a także Rady Państwa, kierowany przez niego ruch związkowy, skupiający 7 mln członków był przeciwny legalizacji Solidarności. To pewny siebie Miodowicz zaproponował zorganizowane debaty z udziałem Wałęsy, mimo, że dystansowali się od tego ówcześni decydenci partyjni z Jaruzelskim na czele. 

Jesienią 1988 r. sytuacja w Polsce była tragiczna, kryzys gospodarczy potwierdzał gwałtownie dokonujący się upadek systemu komunistycznego. Wiosną i latem doszło do fali strajków w ważnych zakładach przemysłowych. Coraz częściej i głośniej domagano się ponownej legalizacji Solidarności.

Debata, odbyła się w studiu Telewizji Polskiej i była transmitowana na żywo. Oglądała ją cała Polska. Przed odbiornikami telewizyjnymi zasiadło blisko 20 mln Polaków. Szeroko rezonowała w mediach zagranicznych. Lech Wałęsa tę debatę zdecydowanie wygrał, co po latach przyznał sam Alfred Miodowicz. Zlecony przez władze sondaż pokazał, że ponownej legalizacji Solidarności chce ponad 62% Polaków. Debata liderów dwóch środowisk związkowych była kolejnym ważnym głosem, który doprowadził do rozmów Okrągłego Stołu na początku 1989 r. ustalających nowy porządek polityczny w Polsce.