Jan Zamoyski (1542-1605) – kanclerz, hetman, mąż stanu
19 marca minęła 482 rocznica urodzin tego wybitnego polityka, twórcy Zamościa i Akademii Zamoyskiej (1594), absolwenta i rektora uniwersytetu w Padwie (1563), gdzie na podstawie rozprawy De Senatu Romano uzyskał doktorat. Odegrał istotną rolę w wojnie z Moskwą w czasach króla Stefana Batorego. Ślub hetmana z bratanicą króla Gryzeldą wszedł do annałów historii polskiej
Na Uniwersytecie w Padwie studiowały setki Polaków, wśród nich Jan Kochanowski i Wawrzyniec Goślicki, autor dzieła „De optimo senatore” (1568), wydanego – podobnie jak doktorat Zamoyskiego – w Wenecji. Do dziś na jednej ze ścian Aula Magna rektoratu uniwersytetu padewskiego znajduje się herb Zamoyskiego – jelita, a w Sali do tej auli przylegającej ustawione jest jego okazałe popiersie z marmuru. Z okazji kolejnej rocznicy urodzin kanclerza i hetmana przypominamy wykonaną we Włoszech rycinę, która sławi jego czyny wojenne. Takie przedstawienie triumfu ma korzenie w antyku i włoskim renesansie, który Zamoyski poznał dogłębnie w czasie studiów.
Rycina była gotowa na długo przed śmiercią hetmana w 1605 roku, ale została opublikowana dopiero 1617. Przedstawia go jako jeźdźca w arkadzie łuku triumfalnego, który zawiera niezwykle bogatą ikonografię. To dzieło Jacopa Laura, rzymskiego badacza antyku i rytownika, było pierwszym na polskim gruncie przedstawieniem zwycięskiego wodza „wpisanego” w arcus triumphalis. W świetle źródeł pisanych poeta Angelo Oduccio, pośrednik pomiędzy kanclerzem a Laurem, proponował już w 1601 roku wykonanie i opublikowanie tej ryciny. Zamoyski wielokrotnie odmawiał, argumentując, iż łuk triumfalny przysługuje tylko królom i książętom, i że jemu jako senatorowi i hetmanowi nie wypada go przyjąć.
„On – pisze o Zamoyskim Szymon Starowolski – prawie jedyny w naszych czasach biegły był w znajomości sztuki wojennej starożytnych Rzymian. Zwiedziwszy za czasów Zygmunta Augusta najbardziej oświecone kraje Europy, jaśniał wśród swoich Sarmatów nauką i wymową nie mniej niż sławą wojenną”. Na rozczłonkowanej architektonicznie elewacji łuku rozmieścił Lauro symetrycznie, w ramkach okrągłych, owalnych i prostokątnych 26 wyobrażeń ilustrujących sławne czyny hetmana i opatrzył je łacińskimi podpisami objaśniającymi. Pośrodku architrawu znajduje się inskrypcja dedykacyjna dla Zygmunta III, w zwieńczeniu – herby królewskie, po bokach zaś – postacie alegoryczne: Sprawiedliwość, Wojna, Zwycięstwo, Męstwo, Władza Publiczna i Sława. Wspomniane ilustracje z życia Zamoyskiego ukazują między innymi zdobywanie twierdz, w tym dwóch w czasie wojny moskiewskiej; są to prawdopodobnie Wielkie Łuki i Wieliż (Velisam-lukum i Velikilukum). Zdobycie Wieliża uważał ten znakomity wojownik za prawdziwy powód do chwały wojennej, jak cały swój udział w długotrwałej, ale w pełni zwycięskiej wojnie z wojskami cara Iwana Groźnego. Lista odniesionych przez niego zwycięstw jest długa, część z nich – jak między innymi to pod Cecorą nad Gazi Girejem, chanem krymskim, wpisuje się w postrzeganie dawnej Rzeczpospolitej jako kraju będącego przedmurzem chrześcijaństwa.
Jerzy Miziołek
