Zdarzyło się w XX w. (38)

Zdarzyło się w XX wieku Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (30 czerwca – 6 lipca 2024 r.).

Dnia 30 czerwca 2000 r. przed Sejmem złożył ślubowanie prof. Leon Kieres, pierwszy prezes Instytutu Pamięci Narodowej. Od tego momentu datuje się faktyczne rozpoczęcie działalności Instytutu powołanego na mocy ustawy z 18 grudnia 1998 r.

Leon Kieres, profesor prawa administracyjnego z Uniwersytetu Wrocławskiego, w okresie PRL działacz opozycji demokratycznej, należał do dolnośląskich struktur „Solidarności”. Brał udział w I Zjeździe NSZZ „Solidarność” w Gdańsku jako doradca delegacji z Dolnego Śląska. W okresie poprzedzającym wybór na prezesa IPN był senatorem, wcześniej zaś działaczem samorządowym. Jego wybór na prezesa IPN poprzedziły długie dyskusje i targi polityczne. Głosowanie nad jego kandydaturą odbyło się w Sejmie 8 czerwca 2000 r., wówczas uzyskał poparcie 3/5 posłów.

Przed prof. Kieresem stanęło zadanie organizacji IPN, centrali i 10 oddziałów mających siedziby w miastach będących siedzibami sądów apelacyjnych, zapewnienie budynków gotowych pomieścić archiwalia komunistycznej bezpieki, zatrudnienie archiwistów, naukowców i edukatorów zajmujących się badaniami dotyczącymi okresu niemieckiej oraz sowieckiej okupacji, a także okresu komunistycznego zniewolenia do roku 1990. Ważnym zadaniem było również utworzenie Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, w tym zatrudnienie prokuratorów odpowiedzialnych za ściganie zbrodni komunistycznych i tych z okresu II wojny światowej.

Prezesura prof. Kieresa nie była łatwa. Nieco ponad rok po objęciu stanowiska do władzy w Polsce doszedł Sojusz Lewicy Demokratycznej, postkomunistyczne ugrupowanie polityczne, któremu nie było na rękę funkcjonowanie instytucji odpowiedzialnej za rozliczanie zbrodni z okresu PRL. Prezydentem RP był z kolei postkomunistyczny polityk Aleksander Kwaśniewski, który zaraz po uchwaleniu ustawy o IPN ją zawetował; na szczęście weto zostało odrzucone.

W ciągu kilku miesięcy od objęcia funkcji prezesa przez Leona Kieresa rozpoczął się proces gromadzenia archiwaliów, przejmowanych z archiwów służb specjalnych: Urzędu Ochrony Państwa i Wojskowych Służb Informacyjnych. Do archiwum zaczęły trafiać materiały wytworzone przez organy wymiaru sprawiedliwości czy więziennictwa, a także akta poprzedniczki IPN, czyli Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Rozpoczęto pierwsze projekty naukowe i edukacyjne. Zainicjowano badania dotyczące represji stalinowskich i stanu wojennego.

W okresie prezesury Leona Kieresa akta bezpieki wywoływały żywe dyskusje i polemiki. W 2005 r. do internetu trafił elektroniczny katalog opisujący poszczególne archiwalia wyniesiony z IPN przez dziennikarza Bronisława Wildsteina, nazwany odtąd „listą Wildsteina”. Publikacje dotyczące tajnych współpracowników SB spotykały się z dużym zainteresowaniem mediów. Tak było np. w sprawie akt dokumentujących współpracę z bezpieką znanego duchownego, kierującego Domem Pielgrzyma w Rzymie, ojca Konrada Hejmy.

Kadencja Kieresa upłynęła 30 czerwca 2005 r., jednak swój urząd sprawował do końca grudnia, kiedy nowym prezesem IPN został prof. Janusz Kurtyka.

Dnia 30 czerwca 1983 r. przy płocie stadionu klubu SKS „Stoczniowiec” w Gdańsku znaleziono powieszone ciało Jana Samsonowicza, jednego z inicjatorów Ruchu Młodej Polski i działacza NSZZ „Solidarność”.

Jan Samsonowicz był absolwentem polonistyki na Uniwersytecie Gdańskim i pracownikiem Akademii Medycznej w Gdańsku. Organizował niezależne obchody 3 Maja, 11 Listopada czy też rocznic Grudnia 1970. Był także kolporterem wydawnictw podziemnych. Współpracował z Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz Wolnymi Związkami Zawodowymi. Był delegatem z ramienia Akademii Medycznej na strajk w Stoczni Gdańskiej. W sierpniu 1980 r. Przewodniczył Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Akademii Medycznej, był członkiem Prezydium Zarządu Regionu Gdańskiego na I Krajowym Zjeździe Delegatów. W okresie stanu wojennego internowany i przetrzymywany w ośrodkach w Strzebielinku, Iławie oraz Kwidzynie. Z internowania został zwolniony 16 lipca 1982 r.

Według oficjalnej wersji Samsonowicz popełnił samobójstwo, będąc w depresji wywołanej rozwodem. Taką narrację rozpowszechniała Służba Bezpieczeństwa. Pierwsze śledztwo wszczęte zaraz po odnalezieniu ciała szybko umorzono. Od samego początku pojawiały się liczne wątpliwości co do przyczyn śmierci opozycjonisty, tym bardziej że SB rozpracowywała go od 1971 r. Pogrzeb Jana Samsonowicza w Sopocie 6 lipca przerodził się w manifestację antykomunistyczną.

Ta sprawa nigdy nie została wyjaśniona, mimo że nazwisko Samsonowicza znalazło się na sejmowej liście komisji nadzwyczajnej do zbadania działalności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, działającej w latach 1989–1991 – tzw. komisji Rokity, nazwanej tak od nazwiska jej przewodniczącego Jana Marii Rokity. Drugie śledztwo w tej sprawie również umorzono, w październiku 1991 r.

40 lat później w czerwcu 2023 r. prokuratorzy IPN, w ramach projektu Archiwum Zbrodni, ponownie podjęli śledztwo mające na celu wyjaśnienie okoliczności śmierci Jana Samsonowicza.

Nocą z 29 na 30 czerwca 1988 r. został ciężko pobity w Warszawie prof. Jan Strzelecki, socjolog i doradca NSZZ „Solidarność”. W okresie stanu wojennego na krótko internowany. Został znaleziony z licznymi obrażeniami ciała nad Wisłą w okolicach mostu Śląsko-Dąbrowskiego. Zmarł w wyniku poniesionych obrażeń 11 lipca.

Za pobicie ze skutkiem śmiertelnym zostało skazanych dwóch pospolitych przestępców, jednak do dzisiaj nie ma pewności, czy śmierć Jana Strzeleckiego nie była wynikiem jego aktywności politycznej. Tym bardziej że działał aktywnie w „Solidarności”, będąc współautorem pierwszych badań socjologicznych prowadzonych wśród członków Związku.

Dnia 1 lipca 1953 r. powstał Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”, którego założycielem był kompozytor i dyrygent Stanisław Hadyna, współpracujący ze znakomitą choreografką Elwirą Kamińską. Kiedy zorganizowano pierwsze przesłuchania do zespołu, zgłosiło się do nich 12 tys. osób. Wcześniej, w listopadzie 1948 r., powstał Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze”.

Fenomen „Mazowsza” kontynuował „Śląsk”, dając koncerty na całym świecie i popularyzując przy okazji twórczość ludową. Od samego początku funkcjonowania zespołu charakterystyczne było wykorzystywanie w repertuarze zarówno znanych, jak i mniej znanych utworów oraz obyczajów ludowych z całej Polski.

Pierwszy koncert „Śląska” odbył się nieco ponad rok po utworzeniu zespołu, 6 listopada 1954 r., w Hali Mirowskiej w Warszawie, z okazji 37. rocznicy rewolucji październikowej. Później zespół koncertował regularnie w Polsce i na świecie, budząc podziw kunsztem artystycznym, śpiewem, strojami i choreografią. Siedzibą zespołu był pałac w Koszęcinie. Od 1999 r. patronem „Śląska” jest jego założyciel Stanisław Hadyna.

Dnia 4 lipca 1943 r. w katastrofie lotniczej koło Gibraltaru zginął gen. Władysław Sikorski, Wódz Naczelny i premier polskiego rządu na uchodźstwie. Sikorski był wyrazistą postacią polskiej sceny politycznej przed II wojną światową. Stojący w kontrze do Józefa Piłsudskiego oraz jego środowiska został odsunięty od wszystkich funkcji wojskowych. W 1936 r. był jednym z twórców Frontu Morges.

We wrześniu 1939 r. ewakuował się do Francji, gdzie 24 września znalazł się w Paryżu. 28 września powierzono mu dowództwo wojsk polskich, które miały powstać we Francji. Prezydent Raczkiewicz powołał go na premiera i ministra spraw wojskowych. W listopadzie 1939 r. został powołany na Wodza Naczelnego. Sikorski złożył swój podpis pod układem wojskowym ze Związkiem Sowieckim, zwanym od nazwisk sygnatariuszy układem Sikorski-Majski, nie mając zgody prezydenta. Dzięki niemu możliwe było wyprowadzenie ponad 116 tys. Polaków, żołnierzy i cywilów z ZSRS pod dowództwem gen. Władysława Andersa.

Gen. Sikorski pod koniec maja 1943 r. rozpoczął podróż na Bliski Wschód, by spotkać się ze stacjonującymi tam polskimi żołnierzami. Wracając z Bejrutu, wylądował w Gibraltarze 3 lipca. Dzień później o 23.07 samolot Liberator, z polską delegacją na pokładzie, wystartował w podróż do Londynu. Chwilę później rozbił się, wpadając do morza. Sikorski zginął na miejscu, śmierć poniosła wraz z nim jego córka Zofia Leśniowska, a także towarzyszący mu polscy żołnierze, m.in. gen. Tadeusz Klimecki, szef Sztabu Wodza Naczelnego.

Katastrofa Liberatora do dzisiaj rozpala dyskusje wśród historyków, z których część stoi na stanowisku, że doszło do zamachu. Według oficjalnej wersji przyczyną katastrofy była blokada sterów. W opinii wielu za zamachem mogli stać Sowieci. Ta teza nie została nigdy udowodniona.

Śledztwo w sprawie katastrofy gibraltarskiej prowadziła prokuratura katowickiego oddziału IPN. Poddano ekshumacji szczątki gen. Sikorskiego złożone w katedrze na Wawelu w 1993 r. Wcześniej były pochowane na polskim cmentarzu w Newark. Ich badania nie potwierdziły jednoznacznie tezy o zamachu. Śledztwo zostało umorzone w końcu 2013 r.

Dnia 5 lipca 1946 r. komunistyczne władze formalnie utworzyły Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, instytucję państwową odpowiedzialną za cenzurę. Początków działań cenzury w służbie władzy komunistycznej należy szukać w utworzonym przy Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego Resorcie Informacji i Propagandy, na którego czele stał Jerzy Borejsza.

Tworzenie zinstytucjonalizowanej formy kontroli publikacji i wypowiedzi wzorowano na Głównym Urzędzie Ochrony Tajemnicy Państwowej i Prasy działającym w Związku Sowieckim. W styczniu 1945 r. utworzono Centralne Biuro Kontroli Prasy. Później, 15 listopada tego samego roku, powstał Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, choć oficjalnie dekret Rady Ministrów darowany jest na 5 lipca 1946 r. Dokonano tym samym legitymizacji wprowadzanych rozwiązań cenzorskich. Siedziba urzędu cenzury mieściła się w Warszawie przy ul. Mysiej 5. Podlegały jej urzędy terenowe znajdujące się w każdym z miast wojewódzkich. Pierwszym szefem urzędu cenzury w Polsce był Tadeusz Zabłudowski, który pełnił swą funkcję do 1948 r. Ostatnim prezesem tej instytucji był Stanisław Kosicki.

Działalność cenzorska miała przede wszystkim charakter prewencyjny. Każda publikacja była przed drukiem kilkukrotnie sprawdzana przez specjalnie i systematycznie szkolonych cenzorów. Ingerencje cenzorskie nie ograniczały się tylko do sprawdzania przygotowywanych do druku książek czy tekstów. Z obiegu księgarskiego i bibliotecznego wycofywano te książki, które władza komunistyczna uważała za nieprawomyślne i godzące w socjalistyczny ustrój PRL.

11 kwietnia 1990 r. Sejm uchwalił ustawę likwidującą urząd cenzury. Weszła w życie na początku czerwca, kończąc w ten sposób okres totalitarnej kontroli i ograniczania swobody wypowiedzi.