Zdarzyło się w XX wieku (11)

„Zdarzyło się w XX wieku” Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (24-30 grudnia 2023 r.).

Dnia 24 grudnia w tradycji chrześcijańskiej obchodzimy Wigilię Bożego Narodzenia, jedno z najważniejszych świąt w roku. Przełamujemy się wówczas, siedząc przy stole opłatkiem, składamy sobie życzenia. Ale ten dzień dla niektórych był ostatnim dniem ich życia.

Dnia 24 grudnia 1946 r. zmarł, więziony w moskiewskim więzieniu na Łubiance gen. Leopold Okulicki, ostatni Komendant Główny Armii Krajowej. To Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej 19 stycznia 1945 r. Pod koniec marca trafił to więzienia w wyniku prowokacji sowieckiej, aresztowany w Pruszkowie wraz z 15 innymi polskimi liderami polskiego podziemia, którzy przybyli na rozmowy z Sowietami.

Wszyscy zostali przetransportowani samolotem do Moskwy, gdzie odbył się ich proces, nazwany procesem szesnastu. Okulicki przyjął godną polskiego oficera postawę, nie ujawnił szczegółów dotyczących funkcjonowania struktur konspiracyjnych. Z determinacją, przy użyciu rzeczowych argumentów bronił decyzji o wywołaniu Powstania Warszawskiego. Przez  Sowietów był traktowany jako jeden z największych wrogów, oskarżano go bowiem o działania wymierzone w Armię Czerwoną. 21 czerwca 1945 r. usłyszał wyrok 10 lat więzienia. Trafił do więzienia na Łubiance, gdzie odbywał karę. Okoliczności śmierci Okulickiego nie są do końca jasne. W połowie lat 50. XX wieku Sowieci pod naciskiem władz USA i Wielkiej Brytanii poinformowali, że Okulicki zmarł 24 grudnia z powodu niewydolności serca, a następnie jego ciało zostało skremowane. Niewykluczone jednak, że został zamordowany o czym świadczy relacja Adam Bienia, siedzącego w celi obok. Słyszał on jak ktoś wyprowadzał Okulickiego siłą. Najprawdopodobniej nie uda się już nigdy wyjaśnić prawdziwych przyczyn śmierci Leopolda Okulickiego. Jeszcze w okresie Związku Sowieckiego, w kwietniu 1990 r. został zrehabilitowany. Jego symboliczny grób znajduje się na warszawskich Powązkach wojskowych.

Dwa lata później 24 grudnia 1948 r. funkcjonariusze warszawskiej bezpieki aresztowali Jana Rodowicza ps. Anoda. Dzielnego żołnierza Szarych Szeregów, członka Batalionu „Zośka” uczestnika wielu akcji dywersyjnych skierowanych przeciwko Niemcom, w tym najsłynniejszej Akcji pod Arsenałem, a także uczestnika Powstania Warszawskiego. Historia Anody i jego towarzyszy została opisana w przejmującej książce „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego.

Rodowicz podczas walk powstańczych został poważnie ranny w trakcie obrony jednej z redut przy ul. Wilanowskiej w Warszawie, 15 września 1944 r. Później kilka miesięcy dochodził do siebie w szpitalu w Józefowie koło Otwocka. Po zakończeniu wojny angażował się w działalność antykomunistyczną. Zachęcał także swoich towarzyszy broni z okresu Powstania do zbierania wszelkich materiałów dokumentujących ich walkę w czasie niemieckiej okupacji.

Chciał też wrócić do normalnego życia, rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej, był aktywny towarzysko. Anodę funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego aresztowali w mieszkaniu przy ul. Lwowskiej, gdzie mieszkał ze swoimi bliskimi. Komunistyczna bezpieka rozpoczęła aresztowania innych żołnierzy Batalionu Zośka.

W trakcie śledztwa Anoda był bity, zginął 7 stycznia 1949 r. Według oficjalnej wersji władz wyskoczył z okna na czwartym piętrze siedziby MBP przy ul. Koszykowej. Niewykluczone, że został wyrzucony przez funkcjonariuszy bezpieki. Ubecy pochowali potajemnie ciało Rodowicza w nieoznaczonym grobie. O śmierci syna rodzice zostali poinformowani dopiero dwa miesiące później. Grób Jana Rodowicza „Anody” znajduje się na Starych Powązkach.

Dnia 27 grudnia 1918 r. wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Bezpośrednim impulsem do podjęcia działań zbrojnych było pojawienie się w Poznaniu Ignacego Jana Paderewskiego, który przyjechał pociągiem do miasta 26 grudnia. Dla mieszkańców stolicy Wielkopolski był to sygnał i sposobność do zamanifestowania swoich oczekiwań związanych z pragnieniem przyłączenia Wielkopolski do niedawno odrodzonego Państwa Polskiego. Tym bardziej, że Paderewski, wybitny pianista i polityk akcentował w swoich publicznych wystąpieniach potrzebę przyłączenia Wielkopolski do Polski. Tuż po przyjeździe wygłosił przemówienie z okien hotelu Bazar, porywając tłumy słuchających go mieszkańców Poznania.

Następnego dnia wybuchło Powstanie, sprowokowane przez Niemców. Zorganizowali oni paradę wojskową idącą ul. Święty Marcin. W jej trakcie zrywali polskie flagi i napadali na polskie instytucje. Zaczęło dochodzić do zamieszek, które szybko przerodziły się w regularne walki. Stronę polską reprezentowały oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej i Straży Ludowej.

Wydarzenia potoczyły się błyskawicznie, powstańcy zajęli budynek Policji, obsadzony żołnierzami niemieckimi. Dzień później zdobyli Cytadelę i inne obiekty wojskowe m.in. arsenał przy ul. Wielkie Garbary. Walki toczyły się również poza Poznaniem, w zasadzie w całej Wielkopolsce. Oddziały powstańcze zdobyły kolejne miasta. Zorganizowano dowództwo wojsk powstańczych, odpowiedzialność za kierowanie powstaniem przejął Stanisław Taczak. Kilka dni później, na początku stycznia 1919 r. dowództwo przejął gen. Józef Dowbor – Muśnicki, skierowany przez Józefa Piłsudskiego z Warszawy.

Powstanie trwało niecałe dwa miesiące i kosztowało życie 2261 Polaków. Zakończyło je podpisanie rozejmu w Trwirze 16 lutego 1919 r. 28 czerwca 1919 r. doszło do podpisania traktatu wersalskiego, oficjalnie przyznającego Polsce Wielkopolskę. By upamiętnić ten zwycięski zryw narodowy 27 grudnia obchodzimy w Polsce Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego ustanowiony na mocy ustawy z 1 października 2021 r.   

Dnia 29 grudnia 1989 r. polski parlament uchwalił nowelizację Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r., która faktycznie i symbolicznie kończyła zależność od Związku Sowieckiego a także zamykała okres blisko 45 lat władzy komunistycznej w Polsce.

Najważniejsze i fundamentalne zmiany dotyczyły zmiany nazwy państwa na „Rzeczpospolitą Polską” a w przypadku godła dodanie białemu orłu złotej korony.  

Nie były to jedyne zmiany w uchwalonej ustawie. Wykreślono z konstytucji zapis o kierowniczej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i przyjaźni ze Związkiem Sowieckim. Artykuł 1 wprowadził zasadę demokratycznego państwa prawnego, określając przy tym naród polski jako suwerena sprawującego władzę przy pomocy przedstawicieli wybieranych do Sejmu i Senatu. Nowelizacja ustawy zasadniczej wprowadziła także swobodę działalności gospodarczej i poszanowanie własności.

Rafał Leśkiewicz