Zdarzyło się w XX wieku (16)

Zdarzyło się w XX wieku Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (28 stycznia – 3 lutego 2024 r.).

Dnia 28 stycznia 1990 r. obrady zakończyła konferencja założycielska Stowarzyszenia Memoriał (pełna nazwa to: Międzynarodowe Stowarzyszenie Historyczno – Oświatowe, Charytatywne i Obrony Praw Człowieka „Memoriał”). Od tego momentu datuje się oficjalne rozpoczęcie działalności przez tę ważną i niezależną organizację działającą w Rosji, do której głównych zadań należało dokumentowanie zbrodni komunistycznych w Związku Sowieckim.

Działania Memoriału koncentrowały się także na ochronie praw człowieka. Inicjatywa powstania stowarzyszenia pojawiła się w 1987 r. Zaplanowano wówczas stworzenie miejsca pamięci o ofiarach stalinowskiego terroru, w ramach którego znajdzie się muzeum, biblioteka oraz archiwum. Po rejestracji Stowarzyszenia, kiedy działało w pełni legalnie, z jego inicjatywy powstało upamiętnienie w hołdzie ofiarom sowieckiego komunizmu. 30 października 1990 r. przed siedzibą KGB w Moskwie ustawiono kamień z Wysp Sołowieckich. Ten dzień ustanowiono Dniem Pamięci Ofiar Represji Politycznych. Podobne formy upamiętnienia pojawiły się również w innych miejscach w Rosji. Także dzięki staraniom Memoriału uchwalona została w 1991 r. ustawa o rehabilitacji ofiar represji politycznych.

Główna aktywność Stowarzyszenia koncentrowała się na zbieraniu świadectw represji komunistycznego systemu totalitarnego, dzięki temu powstało cenne archiwum. Wśród szeregu spraw, którymi zajmowało się Stowarzyszenie było gromadzenie dokumentów będących świadectwem dokonanej przez Sowietów Zbrodni Katyńskiej wiosną 1940 r. Władze Memoriału domagały się także od władz Rosji odtajnienia i udostępnienia wszystkich oficjalnych dokumentów zebranych w trakcie prowadzonego śledztwa. Dodatkowo, członkowie Memoriału zabiegali o uznanie ofiar tej zbrodni za ofiary represji politycznych. W ramach działającej Komisji Polskiej gromadzono dokumentację zbrodni dokonywanych na Polakach w ZSRS. Polskim partnerem był Ośrodek Karta wydający m.in. Indeks Represjonowanych. Dzięki współpracy z rosyjskim partnerem był uzupełniany o materiały pochodzące z archiwów rosyjskich. Współpraca Memoriału i Karty zaowocowała także innymi publikacjami dotyczącymi represji w okresie komunistycznym.

Stowarzyszenie wielokrotnie było obiektem ataków ze strony rosyjskich władz. Eskalacja działań nastąpiła po dojściu do władzy Władimira Putina. Ostatecznie, 28 grudnia 2021 r. Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej, rozpatrując wniosek Prokuratury Generalnej, nakazał likwidację Stowarzyszenia, co spotkało się z protestami na całym świecie.

Stowarzyszenie Memoriał zostało uhonorowane w 2012 r. nagrodą Kustosza Pamięci Narodowej, przyznawaną przez IPN.

Dnia 30 stycznia 1982 r. obchodzono Dzień Solidarności z Narodem Polskim (International Solidarity Day) ustanowiony przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Ronalda Reagana. Był to gest wsparcia dla Polaków, w związku z wprowadzonym przez juntę gen. Wojciecha Jaruzelskiego stanem wojennym oraz delegalizacją „Solidarności”. Pierwszym wyrazem symbolicznego wsparcia Polaków było orędzie Reagana z okazji Świąt Bożego Narodzenia wygłoszone 23 grudnia, w którym zaapelował o zapalenie w oknach domów świec. Zapłonęły on także w oknach Białego Domu. Oprócz gestów symbolicznych były także te praktyczne, jak chociażby nałożenie sankcji gospodarczych na Związek Sowiecki i PRL.

Dnia 31 stycznia tego samego roku z inicjatywy amerykańskiej administracji wyemitowano program „Let Poland be Poland”. Tytuł nawiązywał do piosenki Jana Pietrzaka „Żeby Polska była Polską”. Audycja telewizyjna powstała we współpracy z Departamentem Obrony USA. Za przygotowanie odpowiadała agencja rządowa ICA (International Communications Agency) Program prowadził znany i lubiany aktor Charlton Heston. Wystąpiło w nim wiele osobistości polityki, życia publicznego i aktorów. Wśród nich prezydent USA Ronald Reagan, premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher, kanclerz Niemiec Helmut Schmidt, prezydent Francji Francois Mitterrand. Pojawili się także premierzy Portugalii, Islandii, Belgii, Włoch, Japonii, Norwegii, Kanady, Turcji, Luksemburga czy Hiszpanii. Spośród artystów w programie pojawili się m.in. Frank Sinatra, Kirk Douglas czy Henry Fonda. Pojawili się także Polacy. Czesław Miłosz, Adam Makowicz (pianista jazzowy) a także dwaj byli ambasadorzy PRL, którzy po wprowadzeniu stanu wojennego poprosili o azyl w USA i Japonii: Romuald Spasowski i Zdzisław Rurarz. 

Występujący w tym programie wyrażali sprzeciw wobec wprowadzenia w Polsce stanu wojennego, krytykowali ZSRS i akcentowali wsparcie dla działaczy opozycji antykomunistycznej w Polsce, w tym przede wszystkim członków zdelegalizowanej „Solidarności”.

Program był emitowany w stacjach telewizyjnych z około 50 krajów na całym świecie. Obejrzało go łącznie ponad 185 mln widzów. Oprócz wersji telewizyjnej pojawiły się także wersje radiowe emitowane chociażby w Radiu Wolna Europa, Radio Liberty czy Radio France Internationale. Emisji programu towarzyszyły demonstracje poparcia dla „Solidarności” w wielu miastach na świecie, organizowane najczęściej przez Polonię.

Władze PRL próbowały ośmieszyć audycję poprzez podjęte działania propagandowe, niemniej skala oddziaływania a także udział wielu polityków i aktorów znanych na całym świecie sprawił, że nie miało to żadnego sensu.

Dnia 3 lutego 1959 r. do Polski powróciła część skarbów narodowych, które ewakuowano podczas II wojny światowej. Z Kanady przypłynęły m.in. insygnia koronacyjne, „Szczerbiec” czy „Kronika polska” Galla Anonima.

Powróciły po 20 latach, bowiem 3 września 1939 r. podjęto decyzję o wywiezieniu 264 najcenniejszych zabytków z Wawelu. Po kilku miesiącach podróży znalazły się w Ottawie. Po zakończeniu wojny, mimo starań przez kolejne lata nie udało się ściągnąć skarbów polskiej kultury do kraju. Uniemożliwiała to sytuacja polityczna. Po „odwilży” politycznej w PRL jesienią 1956 r. doszło do rozmów z władzami kanadyjskimi i ostatecznie pod koniec grudnia 1958 r. w Bank of Montreal w Ottawie otwarto kufry z depozytem skarbów z Wawelu. Podróż do Polski rozpoczęła się 18 stycznia 1959 r. Skarby trafiły na Wawel, gdzie ponownie zostały wyeksponowane podczas specjalnie zorganizowanej wystawy.