Zdarzyło się w XX wieku (17)

Zdarzyło się w XX wieku Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (4 lutego – 10 lutego 2024 r.).

Dnia 4 lutego 1945 r. rozpoczęła się w Jałcie na Krymie konferencja tzw. Wielkiej Trójki z udziałem Józefa Stalina, Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta. Zasadnicze tematy spotkania przywódców zwycięskich mocarstw: ZSRS, Wielkiej Brytanii i USA obejmowały ustalenia dotyczące nowego porządku światowego po zakończeniu II wojny światowej. Dla Polaków Jałta to symbol cynizmu aliantów i zdrady interesów naszego kraju. Polska w wyniku ustaleń jałtańskich straciła bowiem najwięcej. Nie tylko znaczą część terytorium, które przed wojną stanowiły część II RP ale także suwerenność, bowiem dostała się w strefę wpływów Związku Sowieckiego.

Konferencja w Jałcie była spotkaniem, w którym brali także udział dyplomaci, ministrowie spraw zagranicznych oraz eksperci z trzech państw. Bez wątpienia rozmowy, które toczyły się do 11 lutego odbywały się pod dyktando Józefa Stalina. Jego pozycja była najmocniejsza, nie tylko poprzez fakt, że spotkanie odbywało się na Krymie. Przede wszystkim dlatego, że Armia Czerwona wypierając niemieckie jednostki wojskowe miała pod swoją kontrolą nie tylko Polskę ale także Bałkany. Sowieci weszli na terytorium III Rzeszy Niemieckiej, nacierając z impetem na Berlin.

Stalin dyktował warunki, wykorzystując słabą kondycję fizyczną Roosevelta i brak poważnych argumentów po stronie Churchilla. Mimo, że wojska alianckie nacierały od zachodu na Niemcy, osiągając znaczące sukcesy i panując nie tylko na ziemi ale także na niebie. Przywódca ZSRS zdawał sobie doskonale sprawę z tego, że USA i Wielka Brytania potrzebują Sowietów do swoich celów politycznych. Przede wszystkim, Rooseveltowi potrzebne było poparcie Stalina dla utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz wypowiedzenie przez Stalina wojny Japonii.

Józef Stalin zagwarantował sobie w Jałcie swobodę w decydowaniu o losach krajów Europy Środkowo – Wschodniej. Ponadto, otrzymał gwarancję posiadania strefy okupacyjnej w Niemczech. Ostatecznie ustalono, że będą utworzono 4 strefy okupacyjne. Poza sowiecką były jeszcze brytyjska, amerykańska i francuska.

Kluczową kwestią omawianą na konferencji w Jałcie były sprawy przyszłości Polski. Sojusznika, kraju, który jako pierwszy padł ofiarą działań III Rzeszy Niemieckiej i Związku Sowieckiego w 1939 r. – wówczas dwóch sojuszniczych reżimów totalitarnych. W rezultacie uzgodnień przyjęto, że wschodnia granica Polski będzie przebiegała na linii Curzona. Tym samym poza granicami Polski znalazły się Kresy Wschodnie II RP. Co do granicy zachodniej miała być potwierdzona na konferencji pokojowej, kończącej II wojnę światową. Przywódcy Wielkiej Trójki zaakceptowali rząd Edwarda Osóbki – Morawskiego, jako ten, który zostanie przekształcony w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.

Ustalenia jałtańskie spotkały się z gwałtowną krytyką Rządu RP na Uchodźstwie, który nie uznał jego postanowień. Politycznie nie miało to jednak żadnego znaczenia. Polska oficjalnie dostała się w strefę wpływów Związku Sowieckiego, w których tkwiła do 1990 r.

Dnia 6 lutego 1922 r. arcybiskup Mediolanu kardynał Achille Ratti został wybrany przez Konklawe na papieża, przyjmując imię Pius XI. Postać kardynała Rattiego jest szczególnie ważna w kontekście wojny polsko – bolszewickiej. Ratti darzył Polaków olbrzymią sympatią wspierając odradzające się państwo polskie jako nuncjusz Stolicy Apostolskiej w Polsce, w latach 1919 – 1921. Dzięki jego staraniom powołano diecezje łódzką i katowicką.

Ratti zasłynął swoją decyzją o pozostaniu w Warszawie, kiedy na przedpolach miasta, tuż przed słynną bitwą z sierpnia 1920 r. pojawiły się wojska bolszewickie. Pojawił się także wśród przygotowujących się do obrony Warszawy żołnierzy dodając im otuchy i modląc się z nimi towarzysząc arcybiskupowi warszawskiego Aleksandrowi Kakowskiemu. Oprócz niego, decyzję o pozostaniu w stolicy spośród przedstawicieli korpusu dyplomatycznego podjął jedynie ambasador Turcji.

Warto dodać, że w okresie piastowania funkcji papieża przez Piusa XI, Polska zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską. W 1938 r. kanonizowano także bł. Andrzeja Bobolę. Wyrazem jego ciepłego stosunku do Polski i Polaków był obraz Matki Boskiej Częstochowskiej a także freski Jana H. Rosena „Obrona Częstochowy” oraz „Cud nad Wisłą” znajdujące się w rezydencji papieskiej w Castel Gandolfo. Pius XI zmarł 10 lutego 1939 r. w Watykanie.

Dnia 6 lutego 1989 r. rozpoczęły się w Warszawie obrady Okrągłego Stołu. W rozmowach uczestniczyli przedstawicieli środowisk opozycyjnych, którzy w Pałacu Namiestnikowskim przy Krakowskim Przedmieściu spotkali się z przedstawicielami ustępujących władz komunistycznych. Spotkania poprzedzające obrady odbywały się w willi MSW przy ul. Zawrat a także w ośrodku w Magdalence. Decyzja o organizacji rozmów zapadała na X Plenum PZPR w połowie stycznia. Później 27 stycznia doszło do spotkania Lecha Wałęsy i gen. Czesława Kiszczaka, którego celem było omówienie szczegółów przygotowań do obrad. Ze strony opozycyjnej powołano Komitet Obywatelski, którego reprezentanci pojawili się na obradach. Co istotne nie wszyscy, przedstawiciele środowisk opozycyjnych chcieli wziąć udział w rozmowach z komunistami, nie wszyscy też do tych rozmów zostali zaproszeni. Równolegle toczyły się nieformalne ustalenia organizowane przez Kiszczaka w Magdalence. Przebieg wszystkich nieoficjalnych spotkań był dyskretnie rejestrowany przez MSW. Zachowała się obszerna dokumentacja filmowa oraz fotograficzna. W 2015 r. najważniejsze fragmenty zostały opublikowane w filmie dokumentalnym „Taśmy z Magdalenki”.

Warto zauważyć, że w obradach Okrągłego Stołu wzięło udział trzech późniejszych prezydentów RP: Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski i Lech Kaczyński a także czterech premierów: Tadeusz Mazowiecki, Leszek Miller, Jan Olszewski oraz Jarosław Kaczyński.

5 kwietnia, po dwóch miesiącach obrad, podpisano porozumienie zamykające ustalenia. Postanowiono o utworzeniu Senatu i urzędu Prezydenta RP, legalizacji Solidarności i Solidarności Rolników Indywidualnych. Ustalono także, że powstanie niezależna od władzy gazeta – dziennik „Gazeta Wyborcza”. Wznowiono również wydawanie „Tygodnika Solidarność”. Wreszcie porozumiano się co do daty wyborów do Sejmu i Senatu.

Nocą z 9 na 10 lutego 1940 r. władze Związku Sowieckiego przeprowadziły pierwszą, z czterech, masową deportację obywateli polskich ze wschodnich województw II RP zajętych przez Armię Czerwoną w wyniku paktu Ribbentrop – Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. Celem działań Sowietów było zniszczenie śladów polskości na zajętych ziemiach, z których utworzono tzw. Zachodnią Ukrainę i Zachodnią Białoruś. Dodatkowo, chodziło o fizyczną eliminację elit polskich, świadomych swojej przynależności państwowej i kulturalnej, opornej na sowietyzację.

Podczas pierwszej deportacji wywieziono ponad 140 tys. osób, przede wszystkim chłopów mieszkańców miasteczek, osadników wojskowych i ich rodzin a także pracowników leśnych. Wytypowani do deportacji Polacy mieli najwyższej kilkadziesiąt minut na spakowanie swojego dobytku. Trafili do 115 osiedli w 21 republikach, krajach i obwodach Związku Sowieckiego. Przede wszystkim, do tych miejsc, gdzie przeważał przemysł leśny, czyli obwodów: archangielskiego, swierdłowskiego, południowych i zachodnich rejonów Komijskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej oraz do Kraju Krasnojarskiego.

Polacy trafili na nieludzką ziemię, podróżując w bydlęcych wagonach, w urągających godności ludzkiej warunkach, bez jedzenia i picia. Wielu zmarło z wycieńczenia spowodowanego brakiem aprowizacji i warunkami atmosferycznymi (mróz dochodzących do – 40 st. C). Kolejni umierali już na miejscu zanim zorganizowali sobie warunki do życia.

Łącznie, w ramach czterech deportacji przesiedlono nie mniej niż 330 tys. obywateli polskich w głąb Związku Sowieckiego.