Zdarzyło się w XX wieku (19)

Zdarzyło się w XX wieku Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (18 lutego – 24 lutego 2024 r.).

Dnia 18 lutego 1946 r. powstał Najwyższy Trybunał Narodowy, którego zasadniczym celem było osądzenie niemieckich zbrodniarzy z okresu II wojny światowej. W tym dniu wszedł w życie dekret Rady Ministrów z 22 stycznia powołujący NTN. Przed tym sądem specjalnym stanęli m.in. Arthur Greiser (namiestnik w tzw. Kraju Warty), Ludwig Fischer (gubernator dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa), a także Rudolf Höss i inni członkowie załogi KL Auschwitz.

Łącznie, przed Trybunałem, w ciągu dwóch lat działalności, odbyło się 7 dużych procesów, z 49 oskarżonymi zbrodniarzami. 31 spośród nich skazano na karę śmierci, wykonano ją ostatecznie w 29 przypadkach. Pozostałe osoby zostały skazane na kary więzienia, w jednym przypadku – lekarza Hansa Müncha, zapadł wyrok uniewinniający.

Najwyższy Trybunał Narodowy, choć powołany przez komunistyczne władze, liczące na efekt propagandowy, był organem sądowym, który w sposób faktyczny i skuteczny doprowadził do skazania zbrodniarzy wojennych. Sądzili w nim kompetentni i doświadczeni prawnicy, pilnujący kwestii proceduralnych.

Dnia 20 lutego 1919 r. Sejm Ustawodawczy wybrany podczas styczniowych wyborów uchwalił tzw. Małą Konstytucję, która ustanawiała funkcję Naczelnika Państwa. Wcześniej, na mocy dekretu Józefa Piłsudskiego z 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, Piłsudski ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Nazwa nawiązywała wprost do czasów insurekcji kościuszkowskiej i pełnionej przez Tadeusza Kościuszki funkcji.

Pierwsze posiedzenie wybranego w wyborach Sejmu odbyło się 10 lutego 1919 r. Dziesięć dni później parlamentarzyści zatwierdzili Józefa Piłsudskiego na stanowisko Naczelnika Państwa. Pełnił ją oficjalnie do 14 grudnia 1922 r. Wówczas, w wyniku wyboru Zgromadzenia Narodowego dokonanego na mocy Konstytucji Marcowej z 1921 r., pierwszym prezydentem Rzeczpospolitej został Gabriel Narutowicz.

Dnia 23 lutego 1998 r. został ratyfikowany konkordat regulujący stosunki państwa polskiego z Kościołem Katolickim. Formalnie konkordat między Polską a Stolicą Apostolską został zawarty 28 lipca 1993 r. w okresie rządów premier Hanny Suchockiej. Podpisał go ze strony polskiej Krzysztof Skubiszewski, ówczesny minister spraw zagranicznych oraz abp Józef Kowalczyk, nuncjusz apostolski w Polsce. Dopiero 5 lat później, kiedy premierem był Jerzy Buzek został ratyfikowany. Wcześniej nie było to możliwe z uwagi na sprzeciw większości sejmowej, którą stanowili postkomuniści. Ratyfikacja stała się możliwa po porażce postkomunistów w wyborach parlamentarnych, we wrześniu 1997 r.

Zgodę na ratyfikację wydał w styczniu 1998 r. polski parlament przegłosowując stosowną ustawę. Ze strony polskiej aktu ratyfikacji dokonał prezydent RP Aleksander Kawaśniewski, Stolicę Apostolską reprezentował papież Jan Paweł II. Wcześniej, zasady regulującą stosunki państwo – kościół wpisano do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 25 marca, a konkordat wszedł w życie 25 kwietnia 1998 r. Poprzedni konkordat, zawarty w 1925 r. został zerwany przez komunistyczne władze zaraz po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 r.

Dnia 24 lutego 1928 r. rozporządzeniem Prezydenta RP prof. Ignacego Mościckiego powołano do życia Bibliotekę Narodową w Warszawie, najważniejszą i największą polską bibliotekę działającą po dziś dzień. Powstała blisko 10 lat po odzyskaniu niepodległości placówka kontynuowała tradycje założonej w połowie XVIII wieku Biblioteki Załuskich formalnie otwartej 8 sierpnia 1747 r. Jej twórcami byli Jędrzej i Józef Załuscy, którzy założyli że organizowana przez nich książnica, z kilkuset tysiącami najcenniejszych i najważniejszych dla polskiego dziedzictwa kulturowego woluminów będzie miejscem dostępnym dla wszystkich, bez względu na status społeczny. Pod koniec XVIII w., po zakończonym porażką powstaniu kościuszkowskim zbiory Biblioteki zostały wywiezione do Petersburga.

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości pojawiła się idea utworzenia centralnej biblioteki w Warszawie. Pomysłodawcą utworzenia Biblioteki Narodowej był Stefan Demby, bibliograf, naczelnik Wydziału Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego który przez kilka lat zabiegał o jej utworzenie. Później został jej dyrektorem. Ostatecznie Biblioteka Narodowa powstała 24 lutego 1928 r. Znalazły się w niej m.in. częściowe zbiory Biblioteki Załuskich odzyskane z Rosji w wyniku postanowień Traktatu Ryskiego. Do tego zbiory książek, starodruków, map, atlasów, grafik, plakatów etc. pochodzące z księgozbiorów prywatnych i emigracyjnych bibliotek polskich.

W trakcie okupacji niemieckiej znaczna część zbiorów została wywieziona do Niemiec, choć jeszcze w 1939 r. część najcenniejszych zabytków polskiego piśmiennictwa zabezpieczono i trafiły do Kanady. Po upadku Powstania Warszawskiego zbiory Biblioteki Narodowej, podobnie jak i te pochodzące z Biblioteki Krasińskich oraz Uniwersyteckiej, zgromadzone w jednym miejscu przy ul. Okólnik zostały przez Niemców spalone. To był akt barbarzyństwa na polskim dziedzictwie kulturowym. Zniszczeniu uległo blisko 90 % rękopisów i starodruków, do tego ok. 40 % księgozbioru zasadniczego Biblioteki Narodowej.

Po zakończeniu wojny udało się odzyskać część zbiorów wywiezionych do Niemiec, włączono do niej także inne zasoby, które przetrwały wojnę.

Dnia 24 lutego 1953 r. w murach więzienia mokotowskiego przy ul. Rakowieckiej 37 został zamordowany jeden z najwybitniejszych polskich żołnierzy pierwszej połowy XX wieku, gen. August Emil Fieldorf ps. “Nil”.

Gen. Fieldorf brał udział w wojnie polsko – bolszewickiej, później w kampanii wrześniowej 1939 r. Przebywał we Francji i Anglii skąd latem 1940 r. wrócił na ziemie okupowane przez Niemców, do Generalnego Gubernatorstwa. Zaangażowany w działalność struktur Związku Walki Zbrojnej, później Armii Krajowej. Od listopada 1942 r. szef Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej AK.

Fieldorf został najpierw aresztowany w marcu 1945 r. i trafił na roboty do ZSRS, skąd nierozpoznany, ponieważ sam się nie ujawnił, wrócił z nadszarpniętym zdrowiem w 1947 r. do Polski. Zamieszkał w Łodzi, gdzie ujawnił się podając swój stopień, imię i nazwisko. Liczył na uregulowanie przez komunistów jego służby wojskowej. Został aresztowany 9 listopada 1950 r. przez UB zaraz po wyjściu z siedziby Wojskowej Komendy Rejonowej przy ul. Piotrkowskiej, a następnie przetransportowany do Warszawy, gdzie osadzono go w areszcie przy ul. Koszykowej a później Rakowieckiej. Bezpieka próbowała go skłonić do współpracy, na którą mimo tortur nie zgodził się. W trakcie śledztwa oskarżono go o to, że działając w AK wydawał rozkazy zwalczania partyzantki sowieckiej i komunistycznej.

Został skazany na karę śmierci przez Sąd Wojewódzki w Warszawie 16 kwietnia 1952 r. Składowi orzekającemu przewodziła Maria Gurowska. Sąd Najwyższy zatwierdził wyrok 20 października 1952 r. Najbliżsi: żona i ojciec wystąpili o prawo łaski do Bolesława Bieruta, z którego ten nie skorzystał.

24 lutego 1953 r. gen. „Nil” został powieszony. Do dzisiaj zespół Biura Poszukiwań i Identyfikacji Instytutu Pamięci Narodowej kierowany przez prof. Krzysztofa Szwagrzyka poszukuje miejsca potajemnego pochówku gen. Fieldorfa.