Zdarzyło się w XX wieku (5)

„Zdarzyło się w XX wieku” Rafała Leśkiewicza to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (12-18 listopada 2023 r.).

Dnia 12 listopada 1922 r. były prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson otrzymał Order Orła Białego nadany 31 lipca tego samego roku. W imieniu polskich władz aktu przekazania tego najstarszego i najwyższego polskiego odznaczenia dokonał poseł Władysław Wróblewski. Ceremonia odbyła się w Waszyngtonie, w domu byłego prezydenta USA.

Woodrow Wilson był 28. prezydentem Stanów Zjednoczonych, piastował swój urząd przez dwie kadencje w latach 1913 – 1921. Jego zasługi dla odzyskania przez Polskę niepodległości są nie do przecenienia. Dzięki osobistej i bliskiej znajomości z Ignacym Janem Paderewskim oraz Romanem Dmowskim doskonale orientował się w sytuacji dotyczącej spraw polskich u schyłku I wojny światowej.

8 stycznia 1918 r. przedstawił w amerykańskim Kongresie słynne 14 punktów, nazwanych od jego nazwiska punktami Wilsona. Zaproponował w nich konkretne działania, niezbędne do wykonania na arenie międzynarodowej, które miały zapewnić porządek i spokój po zakończeniu wyniszczającej Europę wojnie. Dla Polaków najważniejszy był punkt 13, w którym postulował utworzenie państwa polskiego z dostępem do morza. Ten punkt brzmiał: „Powinno być stworzone niepodległe państwo polskie, które powinno zawierać terytoria zamieszkałe przez ludność bezspornie polską, a które będzie miało zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza, którego polityczna i gospodarcza niepodległość i terytorialna integralność będzie zagwarantowana przez pakt międzynarodowy”

Podobny postulat przedstawił rok wcześniej, podczas przemówienia w Senacie 22 stycznia 1917 r. wskazując na konieczność utworzenia niepodległej i samodzielnej Polski.

Woodrow Wilson był także laureatem Pokojowej Nagrody Nobla z 1919 r. za ideę utworzenia Ligi Narodów.

Polacy pamiętali o zasługach prezydenta Wilsona dla spraw polskich, czego jednym z wielu przykładów było odsłonięcie 4 lipca 1931 r. w Poznaniu jego pomnika. Został ufundowany przez Ignacego Jana Paderewskiego, a uroczystego odsłonięcia, w obecności wdowy Edith Wilson, dokonał prezydent RP Ignacy Mościcki.

Dnia 14 listopada 1926 r. w warszawskich Łazienkach Królewskich odsłonięto pomnik Fryderyka Chopina.

 Autorem projektu monumentu był Wacław Szymanowski, wybitny malarz, rzeźbiarz i muzyk przełomu wieków. W 1908 r. ogłoszono konkurs na projekt, który zakończył się w 1909 r. wyborem propozycji przedstawionej przez Szymanowskiego. Pomimo zgody cara Mikołaja II nie udało się go wówczas postawić. Ostatecznie pojawił się w Łazienkach dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1926 r. Odlew został wykonany w Paryżu.

31 maja 1940 r., w trakcie okupacji niemieckiej, na mocy rozkazu generalnego gubernatora Hansa Franka – pomnik wysadzono w powietrze a jego części przekazano na złom. Z uwagi na zniszczenie przez Niemców większości kopii pomnika, jego odbudowa po wojnie nie była łatwa. Ostatecznie, po odnalezieniu kopii w gruzach domu autora projektu Wacława Szymanowskiego, udało się go zrekonstruować i odsłonić 11 maja 1958 r.

Dnia 16 listopada 1989 r. rozpoczęto demontaż stojącego na placu Dzierżyńskiego w Warszawie (tuż po rozbiórce pomnika zmieniono na plac Bankowy) pomnika Feliksa Dzierżyńskiego – jednego z najkrwawszych zbrodniarzy sowieckiego komunizmu. Ten pomnik był symbolicznym, w przestrzeni miejskiej, dowodem zależności Polski od Związku Sowieckiego. Został uroczyście odsłonięty 21 lipca 1951 r. Stojący w centrum miasta postument był obiektem licznych aktów gniewu mieszkańców Warszawy, niezadowolonych z życia w państwie totalitarnym. Pomnik był m.in. oblewany czerwoną farbą. Symboliczną, ostatnią ofiarą Dzierżyńskiego był Emil Barchański, licealista, który 10 lutego 1982 r. wraz z kolegami dokonał dewastacji pomnika. Został za to aresztowany przez SB, w trakcie śledztwa był bity i maltretowany. 5 czerwca jego ciało znaleziono nad Wisłą. Według oficjalnej wersji władz Barchański utopił się w rzece. Sprawa śmierci ucznia do dzisiaj nie została wyjaśniona.