Zdarzyło się w XX wieku (8)

„Zdarzyło się w XX wieku” Rafała LEŚKIEWICZA to przegląd najważniejszych wydarzeń historycznych, o których warto pamiętać w nadchodzącym tygodniu (3-9 grudnia 2023 r.).

4 grudnia 1942 r. na okupowanych przez Niemców ziemiach polskich powstała „Żegota” – Rada Pomocy Żydom. Wcześniej, od 27 września funkcjonował w Warszawie Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom. „Żegota” działała w Warszawie przy Delegaturze Rządu na Kraj. Była zatem formalnym przedstawicielstwem polskiego rządu na uchodźstwie reprezentowanym przez struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Inicjatorkami powołania „Żegoty” były Zofia Kossak – Szczucka i Wanda Krahelska – Filipowicz. W jej szeregach znaleźli się przedstawiciele wielu ugrupowań politycznych, dla których ważny był los brutalnie traktowanych przez władze niemieckie Żydów. Pierwszym przewodniczącym organizacji został Julian Grobelny reprezentujący Polska Partie Socjalistyczną – Wolność, Równość, Niepodległość.

Główne zadania tej organizacji skupiały się na pomocy Żydom, przede wszystkim tym, którzy przebywali w gettach ale także poza nimi, ukrywając się przed represjami. 15 października 1941 r. Hans Frank, generalny gubernator wydał rozporządzenie nakładające na Żydów karę śmiercią w przypadku samowolnego opuszczania gett. Podobna kara miała spotkać wszystkich Polaków pomagających ludności żydowskiej.

Główne działania „Żegoty” koncentrowały się na wsparciu aprowizacyjnym, organizacji kryjówek dla zbiegłych z gett a także przygotowywaniu dokumentów legalizacyjnych. Bardzo znaną działaczką „Żegoty” była Irena Sendlerowa, której ofiarna postawa przyczyniła się do uratowania ponad 2,5 tys. żydowskich dzieci. Wśród działań organizacji było także prowadzenie aktywności informacyjnych, w tym wydawanie własnych materiałów będących efektem dokumentowania Zagłady.

„Żegota” była jedyną tego typu organizacją działającą na terenie okupowanej Europy, której zasadniczą aktywnością była pomoc ludności żydowskiej, ratując ją od Zagłady z rąk Niemców. Działała do początków 1945 r. Za swą działalność Rada Pomocy Żydom została uhonorowana medalem Sprawiedliwi wśród Narodów Świata.

6 grudnia 1991 r. oficjalnie funkcję premiera objął Jan Olszewski. Ten znany adwokat, obrońca w procesach politycznych okresu PRL podjął się pełnienia tej funkcji mimo, że miał wielu przeciwników w obozie ówczesnej władzy, w tym Unii Demokratycznej oraz samego prezydenta Lecha Wałęsy. Ten, 5 grudnia desygnował Olszewskiego na premiera, po wcześniejszych próbach stworzenia rządu przez Bronisława Geremka i pełniącego do tej pory swą funkcję Jana Krzysztofa Bieleckiego. Sytuacja była kuriozalna bowiem Jan Olszewski nie mógł zebrać większości parlamentarnej niezbędnej do poparcia rządu. W tej sytuacji postanowił zrezygnować z tworzenia Rady Ministrów, na co z kolei nie zgodził się Sejm. Ostatecznie, 23 grudnia 1991 r. udało się Olszewskiemu zebrać większość, m.in. dzięki wsparciu Polskiego Stronnictwa Ludowego, i powołać rząd w skład którego weszli przedstawiciele pięciu ugrupowań politycznych. Olszewski od samego początku zakładał, że jego rząd będzie złożonych z przedstawicieli środowisk reprezentujących poglądy niepodległościowe i antykomunistyczne.

Rząd Jana Olszewskiego był pierwszym, powołanym przez Sejm wybrany w ramach w pełni demokratycznych wyborów parlamentarnych, które odbyły się jesienią tego samego roku. Olszewski chciał zatrzymać prowadzona gwałtownie i chaotycznie przez poprzedników prywatyzację. Dążył do pełnej dekomunizacji oraz jawności życia publicznego. Za tę postawę zapłacił wysoką cenę. 28 maja 1992 r. uchwałą Sejmu zobowiązano rząd do ujawnienia informacji o dokumentach komunistycznej bezpieki, w tym przede wszystkim dotyczących tajnej współpracy, obejmujących najważniejsze osoby w państwie. Tę uchwałę miał wykonać ówczesny minister spraw wewnętrznych Antoni Macierewicz. 4 czerwca lista 64 nazwisk osób pełniących kluczowe funkcje w państwie, co do których zachowały się dokumenty świadczące o ich tajnej współpracy z komunistyczną bezpieką, trafiła do posłów. Na dodatkowej liście znalazły się dwa kolejne nazwiska – Lecha Wałęsy oraz ówczesnego marszałka Sejmu Wiesława Chrzanowskiego. Ujawnienie listy agentów bezpieki na najwyższych stanowiskach w państwie wywołało polityczne trzęsienie ziemi. W wyniku intrygi sterowanej przez skonfliktowanego z Olszewskim Wałęsę, ostatecznie nocą z 4 na 5 czerwca 1992 r. rząd Jana Olszewskiego upadł, a jego następcą został nominat Wałęsy, młody działacz PSL Waldemar Pawlak.

9 grudnia 1922 r. Gabriel Narutowicz został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na pierwszego Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Formalnie urząd prezydenta pojawił się w uchwalonej 17 marca 1921 r. konstytucji marcowej, gdzie znacznie ograniczono kompetencje głowy państwa. Zgodnie z konstytucją wyboru prezydenta na siedmioletnią kadencję dokonywało Zgromadzenie Narodowe. Kandydatem do pełnienia tego urzędu nie mógł być członek polskiego parlamentu. Wśród kandydatów przedstawionych 9 grudnia 1922 r. Zgromadzeniu Narodowemu znaleźli się Ignacy Daszyński, Stanisław Wojciechowski, Jan Baudouin de Courtenay, Maurycy Zamoyski oraz Gabriel Narutowicz, popierany przez PSL Wyzwolenie. Ostatecznie, po kilku próbach, w finałowym głosowaniu zmierzyli się Narutowicz i Zamoyski. Parlamentarzyści wybrali Narutowicza. Zaprzysiężenie na urząd prezydenta odbyło się 11 grudnia w atmosferze politycznych awantury, która wylała się na ulice Warszawy. Gabriel Narutowicz nie był akceptowany przez środowiska prawicowe, endeckie. W drodze do Sejmu gdzie odbywała się uroczystość zaprzysiężenia, Narutowicz był obiektem agresji ze strony przeciwników politycznych. Na ulicach Warszawy dochodziło do zamieszek zwolenników i przeciwników nowego prezydenta.

Dnia 14 grudnia w Belwederze Józef Piłsudski oficjalnie przekazał władzę nowemu prezydentowi, któremu nie dane było faktycznie sprawować swej funkcji. 16 grudnia podczas oficjalnej wizyty w warszawskiej Zachęcie został zastrzelony przez Eligiusza Niewiadomskiego, powiązanego z endecją malarza. Pogrzeb pierwszego Prezydenta II RP odbył się 19 grudnia. Nieco ponad miesiąc później, 31 stycznia 1923 r. wykonano wyrok śmieci na jego zabójcy.

Rafał Leśkiewicz