Pesach. Korzenie Wielkanocy

O Pesach czyli święcie Paschy mówi się niewiele – a przecież to właśnie bezpośrednio z niej wyrasta najważniejsza tradycja chrześcijańska. Przy okazji Wielkanocy warto sięgnąć do korzeni.

Z greckiego pascha (hebr. pesach) tłumaczy się najczęściej jako „przejście”, ale też „pominięty” czy „oszczędzony”. Tradycja wiąże to święto z końcem niewoli egipskiej, kiedy po czterystu latach ucisku Bóg wyprowadził Żydów pod przewodnictwem Mojżesza ku Ziemi Obiecanej. Nazwa nie wzięła się jednak, jak mogłoby się wydawać, od przejścia Izraelitów przez Morze Czerwone lub ich wędrówki przez pustynię, ale z ostatniej z plag egipskich – śmierci pierworodnych, kiedy to Bóg nakazał każdej żydowskiej rodzinie oznaczyć swoje drzwi krwią baranka, aby anioł śmierci przeszedł obok nich, nie odbierając rodzinie najstarszego syna.

Według tradycji pierwsza pascha odbyła się właśnie tamtej nocy — spożywana z oczekiwaniem, w gotowości na wyruszenie z Egiptu.

„Tak zaś spożywać go będziecie: biodra wasze będą przepasane, sandały na waszych nogach i laska w waszym ręku. Spożywać będziecie pośpiesznie, gdyż jest to Pascha na cześć Pana.” (Wj 12,11)

Żydzi świętują wtedy nie tylko wyzwolenie spod jarzma faraona, ale także przyszłe przyjście Mesjasza i odkupienia świata. Głównym motywem Pesach jest oczekiwanie, szczególnie od kiedy po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej Żydzi rozproszyli się w diasporze. Każda kolacja sederowa — uroczyste rozpoczęcie pierwszego dnia święta — kończy się życzeniami, aby w następnym roku spotkać się przy stole i odprawić Paschę w Jerozolimie.

Pesach – przygotowanie do święta

Święto rozpoczyna się 15. dnia miesiąca nisan. Jako że kalendarz żydowski jest kalendarzem lunarnym, jego data względem kalendarza gregoriańskiego jest ruchoma. W Izraelu trwa siedem, a w diasporze osiem dni (z powodu braku pewności, czy w Palestynie nów księżyca przypada w tym samym czasie, co w danym kraju), z których najważniejsze są pierwszy i ostatni. Przygotowania do Pesach rozpoczynają się jednak sporo wcześniej, ponieważ dom należy dokładnie wysprzątać i usunąć z niego wszelkie produkty na zakwasie oraz podlegające fermentacji. Stąd kolejna nazwa święta – Święto Przaśników. Wynika to z żydowskiej interpretacji zalecenia, by na paschę przygotować pieczywo niewymagające kwaszenia, czyli długiego przygotowania. Wszak Izraelczycy mieli przecież jeść ten posiłek w pośpiechu, gotowi do wyruszenia w każdej chwili.

Usuwanie zakwasu z domu polega nie tylko na pozbyciu się chleba czy kefiru. Cały przybytek jest dokładnie sprzątany i zamiatany, by pozbyć się każdego okruszka, łącznie z trzepaniem pościeli i przetrząsaniem książek. Na koniec przygotowań cały zakwas się pali.

Ostatni dzień przed Pesach jest dniem postu dla pierworodnych – upamiętniający zmarłych w skutek dziesiątej plagi Egipcjan.

Seder, czyli porządek

Kolacja paschalna odbywa się w ściśle ustalonym porządku – seder. Potrawy muszą być koszerne, czyli przyrządzone według zasad dyktowanych przez przepisy dotyczące czystości pokarmu. Ich spożywanie również dzieje się w określonej kolejności, przy odmawianiu konkretnych modlitw. Przy stole zasiada się przede wszystkim z rodziną, ale zaprosić można również niespokrewnionych gości.

Tradycje i rytuały pesachowe są przepełnione symboliką. W centrum jest oczywiście baranek paschalny, pieczony w ściśle określony sposób, na wspomnienie baranka, który według Księgi Wyjścia każdażydowska rodzina miała przyrządzić i zjeść w noc przed wyjściem z Egiptu. Do tegoż baranka odwoływał się później Chrystus – dla Żydów była to bardzo czytelna analogia.

Inne potrawy również nawiązują do biblijnej opowieści w dość ciekawy sposób. Warzywa maczane w słonej wodzie mają przypominać łzy wylane w niedoli, a gorzkie zioła – gorycz cierpienia, jakiego doznawali Izraelici pod rządami faraona. Moim osobistym faworytem jest charoset – maź z tartych owoców (często jabłek), tłuczonych orzechów, miodu i przypraw. W starożytności była stosowana jako sos do warzyw; na sederowym stole ma przypominać zaprawę murarską, z której uwięzieni w Egipcie Izraelici mieli wyrabiać cegły, ale także oznaczać słodycz odzyskanej wolności. Na sederowym powinno znajdować się także ugotowane jajko w skorupce, symbol odrodzenia.

Potrawy sederowe znajdują się najczęściej na oddzielnym, specjalnie przygotowanym talerzu. Tradycyjnie seder należy spożywać w postaci półleżącej.

Chleb i wino

Są jeszcze dwa elementy, chyba najbardziej rozpoznawalne dla chrześcijan — maca i wino. Maca to płaski, przypominający placek chleb wyrabiany bez zakwasu, najczęściej okrągły i chrupki. Trzy kawałki położone na stole jeden na drugim oznaczają kapłanów, lewitów (służbę świątynną) oraz resztę ludu Izraela, a według innej interpretacji — także patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba. Na początku uczty środkową macę przełamuje się, a kawałek zwany afikomanem oddziela się od pozostałych i owija w materiał lub chowa w specjalnym pokrowcu. Na sam koniec kolacji wyjmuje się ją i rozdziela pomiędzy zgromadzonych. Istnieje również zwyczaj poszukiwania afikomana przez dzieci, którym — jeżeli go znajdą przed końcem uczty – należy odpłacić swojego rodzaju „znaleźne”.

„Następnie wziął chleb, odmówiwszy dziękczynienie, połamał go i podał im, mówiąc: «To jest Ciało moje, które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę!» Tak samo i kielich [wziął] po wieczerzy, mówiąc: «Ten kielich to Nowe Przymierze we Krwi mojej, która za was będzie wylana.” (Łk 22,19-20)

Pierwszą Komunią, tą rozdaną uczniom podczas Ostatniej Wieczerzy, był właśnie afikoman. Mesjańscy Żydzi w jego symbolice widzą Chrystusa, złamanego i ukrytego w grobie, by po trzech dniach zostać odnalezionym. Podobny gest ma miejsce podczas każdej katolickiej Mszy Świętej – podczas śpiewu „Baranku Boży” ksiądz łamie hostię na znak zbawczej śmierci Chrystusa oraz nawiązując do jego gestu łamania chleba podczas Swej ostatniej Paschy.

W trakcie kolacji wychyla się cztery kielichy wina, symbolizujące cztery obietnice Boga z Księgi Wyjścia:

• – Wyprowadzę (hoceti) was spod ciężaru robót w Egipcie.
• – Wyratuję (hicalti) was z niewoli.
• – Wybawię (gaalti) was okazując wielką moc i wielkie wyroki.
• Wezmę (lakachti) was dla Siebie jako naród, będę dla was Bogiem.

Piąty kielich jest przeznaczony dla Eliasza, który według Pisma ma przyjść na ziemię przed Mesjaszem. Przez cały wieczór naczynie stoi puste, napełnia się je dopiero na sam koniec. Oznacza ono ostatnią, najważniejszą obietnicę:

• Zaprowadzę (heweti) was do ziemi, którą przysiągłem dać Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi.

Hagada, czyli opowieść

Bardzo ważnym elementem sederu jest także czytanie Hagady Paschalnej, czyli opowieści o wyjściu Izraelitów z Egiptu. Jest to bezpośrednie wypełnienie przykazania Boga, by przez wszystkie wieki przekazywać historię wyzwolenia kolejnym pokoleniom.

Tradycyjnie najmłodszy uczestnik uczty zadaje pytania, na które odpowiada mu najstarszy — czym ta noc różni się od innych nocy, dlaczego podczas niej jemy określone potrawy oraz dlaczego zasiadamy przy stole w postaci półleżącej.

O Pesach w naszym kręgu kulturowym mówi się niewiele ponad to, co znajduje się w nowo-testamentalnych opisach Ostatniej Wieczerzy. Jednak wiedza o związanych z tym świętem rytuałach dodaje ważny kontekst chrześcijańskiej wierze, wyrastającej wszak z tego samego korzenia, co judaizm. W końcu sam Jezus Chrystus, o którego chodzi w świętowaniu Wielkanocy był z krwi i kości Żydem,przestrzegającym przepisów i zasad obowiązujących jego współwyznawców. Poznać głębiej tradycję, w którą wpisuje się Jego męka i Zmartwychwstanie („Baranek, który gładzi grzech świata”) pomaga głębiej zrozumieć sens samego chrześcijaństwa.

Joanna Talarczyk